شب ورود به خلوتگه راز در قلب ماه خدا
در برخی تعابیر، شب‌های قدر قلب ماه مبارک رمضان نامیده شده و این نشان از اهمیت این شب‌ها نسبت به سایر لیالی این ماه با عظمت دارد. خداوند متعال آن‌قدر به این شب شرافت بخشیده که در آن با توبه و اراده برای تغییر می‌توان ره صد ساله را در یک شب پیمود و زندگی دیگری را آغاز کرد.
دیروز خیل مشتاقان امیر مومنان علی علیه‌السلام در مساجد و اماکن مذهبی گرد هم آمدند تا ارادت خود را به مولای خود عرضه بدارند.
***
شب‌های قدر 19 و 21 ماه مبارک رمضان با توسل به مولای متقیان عجین شده و مسلمانان در این دو شب، رزق یک سال آینده خود را به واسطه امیرالمومنین و دیگر ائمه معصومین علیهم‌السلام از خداوند طلب می‌کنند.
امسال با توجه به اینکه شیوع ویروس کرونا فروکش کرده و شرایط برای برگزاری جلسات وعظ و دعا مساعد شده بود، مساجد مملو از مشتاقانی بود که در دو سه سال گذشته کمتر امکان حضور در این مجالس را پیدا کرده بودند.
نزول قرآن در شب قدر
از منابع اسلامی به ویژه شیعه، استفاده می‌شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان، قرار دارد. این مطلب را آیات قرآن و روایات
اهل بیت(ع) تأیید می‌کنند؛ چرا که خداوند در یک جا می‌فرماید: «ما قرآن را در ماه رمضان نازل کردیم.» و در جای دیگر می‌فرماید: «انّا انزلناه فی لیلهًْ القدر، قرآن را در شب قدر نازل کردیم.» که مقتضای جمع میان این دو آیه این است که شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است. قرار گرفتن شب قدر در ماه مبارک رمضان، فضیلت بزرگی برای این ماه شریف است. زیرا عبادت در آن شب از طاعات هزار ماه بهتر است و درک این فضیلت تنها در ماه مبارک رمضان امکان‌پذیر است.
اما اینکه کدام یک از شب‌های ماه مبارک رمضان، شب قدر است، در روایات اسلامی اختلاف است.
یکی از دلایل اهمیت شب قدر آن است که تمام امور هستی و برنامه‌های مربوط به زندگی انسان در شب قدر تقدیر و اندازه گیری شده، به امضای حجت خدا به عنوان قطب عالم امکان می‌رسد و تا شب قدر آینده براساس آن تقدیر و اندازه‌گیری، اداره می‌شود. با توجه به این بینش، شب قدر آغاز سال بوده، به این دلیل اهمیت زیادی دارد.
چنان‌که از امام باقر(ع) نقل شده است: «تمام امور سال تا شب قدر آینده، در شب قدر، تقدیر، اندازه گیری و امضا می‌گردد. هر خیر و شر، طاعت و معصیت، تولد و مرگ و روزی افراد، همه در این شب معین می‌گردد. آنچه در [شب قدر] این سال تقدیر و امضا گردید، حتمی می‌شود.» (محمدیعقوب کلینی، فروع کافی، ج7، ص625.)
در بیان دیگری از امام صادق(ع) آمده است: «لیلهًْ القدر هی اول السنه و هی آخرها؛ شب قدر آغاز سال و پایان آن است.» (محمدیعقوب کلینی، فروع کافی، ج7، ص 631.)
امشب به احتمال بیشتر شب قدر است
دو شب از شب‌های پرفضیلت قدر گذشته و امشب آخرین شب قدر است.
امام صادق علیه‌السلام در اهمیت این سه شب در روایتی می‌فرماید: «تقدیر در شب نوزدهم صورت مىگیرد، و در شب بیست و یکم به ثبت مىرسد و در شب بیست و سوم امضاء مىشود.» (الکافی (ط- الإسلامیهًْ)، ج4، ص159)
بر این اساس می‌توان ارتباطی منطقی بین این سه شب برقرار کرد. مانند اداره‌ای که برای ثبت درخواست ارباب رجوع، مراحلی را در نظر می‌گیرد و در نهایت مهر و امضاء و تأیید پای آن درخواست درج می‌کند. با این حال نمی‌توان به طور قطعی گفت شب قدر در کدام یک از این سه شب جریان دارد همچنان‌که پیامبر در روایتی فرمود «شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان جست‌وجو کنید.» (دعائم الإسلام، ج1، ص282) یعنی احتمال اینکه شب قدر بین شب 21 یا 23 ماه رمضان باشد بیشتر از سایر اوقات است.
شاید هیچ چیزی برای انسان، مهم‌تر از سرنوشتش نباشد. همه انسان‌ها دوست دارند سرنوشت خوب داشته، در زندگی خوشبخت و سعادتمند باشند.
با توجه به ابدیت زندگی در جهان آخرت، خوشبختی و سعادتمندی در آن، برای همه انسان‌ها، به ویژه باورمندان به جهان آخرت اهمیت فراوانی دارد.
از آنجا که بین زندگی دنیا و آخرت پیوند و ارتباط عمیقی وجود دارد طبیعی است که خوشبختی در زندگی دنیا، در سعادتمندی جهان آخرت نیز تأثیرگذار است. براساس آیات و روایات اسلامی در شب قدر سرنوشت انسان‌ها در این دنیا تقدیر و اندازه‌گیری می‌گردد. بنابر این، این مقدرات نه‌تنها در دنیا که در آخرت نیز تأثیرگذارند.
در شب قدر از خدا چه بخواهیم؟
خواستههای انسان از خداوند، خواستههای مختلفی است. انسان در زندگی، حاجات مختلف مادّی و معنوی دارد. حاجات مادّی هم اقسام خاصّی دارد و به تبع گرفتاریهای مختلف، برای انسان حاجاتی پیدا می‌شود.
بر اساس آموزه‌های دینی به طور کلی دعا یک نوع پناه بردن است. وقتی انسان گرفتاری پیدا می‌کند و میبیند که تدبیرهایش کارساز نیست، دنبال کسی می‌گردد که بتواند این گره‌ها را باز کند؛ لذا متناسب با گره و مشکلش، شخص مناسبی را برای حل آن پیدا می‌کند. مثلاً اگر گرفتاری مالی دارد، دنبال کسی میرود که بتواند گره مالی‌اش را باز کند. نمیرود دنبال طبیبی که متخصّص طب باشد، زیرا تناسب با گره مالی‌اش ندارد. این کار یک نوع پناه بردن و درخواست است. دعا درخواست است، پناه بردن و درخواست کردن از موجودی است که کارگشا و گرهگشا است.
مرحوم حاج آقا مجتبی تهرانی، استاد اخلاق و معارف اسلامی در‌باره اینکه اولویت دعا در شب‌های قدر چه باید باشد، می‌گوید: «با نگاه به آیات درمی‌یابیم جایی که داعی اوّل برای خودش دعا می‌کند، خواسته و مضمون دعا، مسئله «غفران» است: «رَبَّنَا اغْفِرْ لي وَ لِوالِدَیَّ». پس در غفران، باید خود را بر دیگران مقدَّم کنیم. قرآن می‌فرماید: خدایا! اوّل من را بیامرز. بعد پدر و مادرم را و بعد سایر مؤمنین و مؤمنات را بیامرز! امّا علت چیست؟ ایشان ادامه می‌دهد: «اگر انسان بخواهد دعایش مستجاب شود، ابتدا باید خودش را از گناهان تطهیر کند و بعد دعا کند. من این نکته را غالباً، بهخصوص در لیالی قدر تذکّر میدهم که اوّل صلوات بفرستید، بعد استغفار کنید، بعد دوباره صلوات بفرستید و بعد حاجات خود را بخواهید. اوّل خودتان را تمیز کنید، آمرزش بخواهید تا خدا گناهانتان را ببخشد؛ حالا اگر با این زبانی که آمرزیده شده دعا کنی، دعایت مستجاب می‌شود. چرا اوّل میگویم: من را ببخش؟ چون میخواهم برای شخص دیگری دعا کنم و شرط استجابت دعای من این است که اوّل خودم را تطهیر کرده باشم. بعد از این درخواست، سراغ دیگران میرود، و علّت اینکه برای آنها هم از خدا غفران میطلبد، بیان می‌شود.»
آیت‌الله مجتبی تهرانی اظهار می‌دارد: «باید توجّه کرد که تقدیم خود در دعا مطلق نیست؛ زیرا فقط در مسئله غفران، انسان باید خود را مقدّم کند؛ امّا در مسائل دیگر بهطور مطلق نیست مثلاً می‌فرماید: «رَبَّنَا اغْفِرْ لي وَ لِوالِدَیَّ» در مرتبه بعد مشاهده می‌کنیم خاندان و وابستگان و فرزندان انسان مقدّم بر دیگران هستند.»
این استاد اخلاق و معارف اسلامی می‌افزاید: «در رابطه با جهت این تقدیمها به سراغ بحثی در باب تربیت می‌روم که با بحث دعا هم کمالِ ارتباط را دارد. انسان پس از مرگ از این نشئه به نشئه دیگر میرود، و تنها خودش هست و اعمالش؛ لذا باید ابتدا برای خود دعا کرد و غفران و مغفرت و رحمت الهی را طلبید. امّا از عالم دنیا که به نشئه برزخ برویم، انقطاع کلّی از این نشئه پیدا نمیکنیم؛ زیرا ابتدا به نشئۀ برزخ و بعد از آنجا به نشئه قیامت میرویم. ما در نشئه برزخ، انقطاع کلّی از این عالم نداریم؛ و لذا یک سنخ تعلّقاتمان مثل فرزندان و خاندانمان هنوز باقی است و تا حدودی رابطه با این نشئه برقرار است. از طرفی چون این رابطه هست و فرزند، دنباله وجودیِ انسان در این عالم است، گویا بخشی از هستیام را در اینجا گذاشتهام و رابطهام با نشئه دنیا قطع نشده است؛ لذا میراث حقیقی، فرزند است نه مال؛ چون با مرگ، انقطاع کلّی از مال پیدا میکنم. ریاست هم همینطور است؛ زیرا یک رابطه اعتباری بود و با مرگ تمام می‌شود، هیچ رابطه دیگری نیست، فقط رابطه با فرزندانمان هست و چون این رابطه هست، میراث حقیقی برای انسان همان فرزندان او هستند.»
فضیلت شب بیست و سوم ماه رمضان
«از اوّل شب بیست‌وسوم، از هنگام غروب آفتاب، سلام الهی- «سلام هی حتّی مطلع الفجر»- شروع می‌شود، تا وقتی که اذان صبح آغاز می‌شود. این چند ساعتِ این وسط، سلامِ الهی و امن الهی و خیمه رحمت خداست که بر سراسر آفرینش زده شده است. آن شب، شب عجیبی است؛ بهتر از هزار ماه، نَه برابر آن؛ «خیرٌ من ألف شهر». هزار ماه زندگی انسان، چقدر می‌تواند برکات به وجود آورد و جلب رحمت و خیر کند! این یک شب، بهتر از هزار ماه است. این خیلی اهمیّت دارد. این شب را قدر بدانید و آن را به دعا و توجّه و تفکّر و تأمّل در آیات خلقت و تأمّل در سرنوشت انسان و آنچه که خدای متعال از انسان خواسته است و بی‌اعتباری این زندگی مادّی و اینکه همه این چیزهایی که می‌بینید، مقدّمه آن عالمی است که لحظه جان دادن، دروازه آن عالم است، بگذرانید.» (رهبر انقلاب – 12 بهمن 1375)
شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان از دو شب قدر گذشته (نوزدهم و بیست و یکم) افضل است.
رضا محمدی، طلبه حوزه علمیه تهران در این باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «از احادیث بسیار استفاده می‌شود که شب قدر همین شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است و شبی است که دعاها در آن اجابت می‌شود و در این شب تمام کارها بر پایه حکمت الهی مقدّر می‌گردد.»
او می‌افزاید: «طبق روایات برای شب
بیست و یكم و بیست و سوم، اهمیت بیشتری قائل شده‌اند. در بعضی روایات نیز با صراحت بیان شده كه شب بیست و سوم شب قدر است که البته بهترین راه، جمع بین روایات است.»
محمدی ادامه می‌دهد: «در شب نوزدهم ارزاق، درآمدها و روزی افراد و همچنین مدت حیات و زندگی آنان تا سال آینده تعیین می‌شود. علاوه بر آن در شب نوزدهم مشخص می‌شود كه چه كسانی در آن سال به حج میروند. سپس در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده، بر آن ابرام و تأكید می‌شود. این به این معناست كه در شب بیست و یكم آنچه در شب نوزدهم تعیین و مقدر شده، قابل تغییر است، آنچه كه از شب نوزدهم تا شب بیست و یكم مقدر شده و تغییر یافته، در شب بیست و یكم ثبت شده و در شب بیست و سوم قطعی، نهایی و امضاء می‌شود.»
این طلبه حوزه علمیه تهران تصریح می‌کند: «بنابراین امشب بافضیلت‌ترین شب ماه مبارک رمضان و کل سال است و این امکان وجود دارد که تا مقدرات ما به امضای امام عصر (عج) نرسیده بتوانیم با تضرع و توسل تغییراتی در آن ایجاد نماییم.»