شاخص‌های کبر نفس(پرسش و پاسخ)
پرسش:
کبر نفس انسان چیست و چه آثار و پیامدهایی در تعاملات فردی و اجتماعی او به همراه دارد؟
پاسخ:
مفهوم کبر
یکی از رذایل اخلاقی که در ارتباط با نیروی خشم و غضب انسان است، کبر می‌باشد. کبر یعنی خودبزرگ‌بینی در مقایسه با دیگران، به تعبیر دیگر خود را بزرگ پنداشتن هنگامی که انسان خود را با دیگران مقایسه می‌کند. از نظر لغت به این حالت نفسانی، کبر می‌گویند. تکبر عبارت از آن کیفیت عمل یا گفتار است. انسان با کیفیت خاصی، عمل و حرکتی را انجام می‌دهد یا سخنی را ادا می‌کند، یا اصل یک عمل، حرکت یا گفتاری خاص که از او سر می‌زند، به این تکبر می‌گویند. تکبر در رابطه با عمل یا گفتار خارجی است. یا کیفیت عمل و گفتار است، یا اصل حرکت، عمل و گفتار خارجی است. به این حالت تکبر، تجبّر یا تبختر می‌گویند. ولی نام آن حالت زشت نفسانی که خودبزرگ‌بینی در ارتباط و مقایسه با دیگران است، کبر گفته می‌شود.
آثار و پیامدهای کبر
1- عُجب
یکی از بزرگ‌ترین آثار و اسباب کبر، عجب است. منشأ خودبزرگ‌بینی در مقایسه با دیگران، خودبزرگ‌بینی در ارتباط با خود است، و منشأ آن هم خودخواهی است. به تعبیر دیگر منشأ کبر، عجب و منشأ عجب، حب نفس است! خودخواهی موجب می‌شود که انسان خودبین شود و خودبینی سبب می‌شود که انسان در مقایسه با دیگران خودبزرگ‌بین شود. لذا پیامدهای زشت کبر مثل عجب، درونی و بیرونی دارد! در قسم درونی مثلا نسبت به فهم، درک، علم و اطلاعات خود و از نظر بیرونی در ارتباط با جسم، مال، ثروت و مقام خود و... در مقایسه با دیگران خود بزرگ‌بین شود! علمای اخلاق می‌گویند: کبر آفتی هولناک است برای خواص مردم، چه رسد به عوام مردم! این بیماری مانع می‌شود از اینکه انسان بتواند فضایل اخلاقی و انسانی و خوی ایمانی را برای خودش کسب کند و موجب هلاکت او می‌شود! مثلا اگر شخصی متبکر خشمگین شود، نمی‌تواند کظم‌غیط و آتش خشم را در درونش خاموش کند! شخص متکبر نمی‌تواند فحش و ناسزاگویی را ترک کند! نمی‌تواند غیبت را ترک کند! و به‌طور کلی مادامی که به این بیماری مبتلا است نمی‌تواند رذایل اخلاقی را ترک کند! آری این یک حجاب بزرگ روحی است که مانع بروز و ظهور فضایل اخلاقی و انسانی می‌شود! علمای اخلاق می‌گویند: هیچ‌یک از خلق‌وخوهای زشت نیست مگر اینکه کسی که به بیماری کبر مبتلا است، ناچار است آن زشتی را مرتکب شود، برای اینکه بتواند خودبزرگ‌بینی را برای خودش نگاه دارد! او خود را بزرگ می‌بیند و از این بزرگی لذت می‌برد و می‌خواهد به هر وسیله‌ای که شده این بزرگی را برای خودش حفظ کند و نگاه دارد! لذا هر عمل زشتی را که بگویید مرتکب می‌شود، یعنی در واقع ناچار است که هر عمل زشت اخلاقی را برای حفظ خودبزرگ‌بینی خود انجام دهد!
2- مانع شناخت صحیح انسان
کبر مانع بزرگی برای شناخت صحیح و واقعی انسان است! یعنی اگر کسی مبتلا به این بیماری روانی باشد، هیچ‌گاه نمی‌تواند شناخت صحیح و منطبق با واقعیات پیدا کند! قرآن کریم می‌فرماید: «کذلک یطبع الله علی کل قلب متکبر جبار» این خدا است که بر هر دلی که بیماری دارد و متکبر و جبار است، مهر زده است!(غافر - 35)
3- انکار قیامت
کسانی که به آخرت و قیامت ایمان ندارند، دل‌هایشان مبتلا به بیماری کبر است! حضرت موسی(ع) در قرآن می‌فرماید: من از هر متکبر خودبزرگ‌بینی که ایمان به روز حساب و قیامت نیاورده به پروردگارم و پروردگار شما پناه می‌برم(نحل -22). اساسا ریشه‌های کفر در انسان سه چیز است: 1- حرص 2- استکبار 3- حسد(الکافی، ج2، ص298) یعنی نقش این سه بیماری روانی در روح انسان چنین است که انسان را به کفر می‌کشاند! 4- چشم‌پوشی از حق و مبارزه با خدا 5- ستیز با اهل حق و طعنه زدن به آنها از خصوصیات دیگر کبر نفس انسان است.