منشأ پیدایش فقر
تعالیم قرآن تاکید دارند که همه موجودات بر اساس عدالت الهی از رزق خویش بهرهمند بوده و محروم نیستند؛ زیرا خدا میفرماید: و هیچ جنبندهای در زمین نیست جز آنکه روزیاش بر خداست و خدا قرارگاه (منزل دائمی) و آرامشگاه (جای موقت) او را میداند و همه احوال خلق در دفتر علم ازلی خدا ثبت است.(هود، آیه 6)
البته در زمین موجوداتی هستند که نمیتوانند حرکت کنند و رزق خود را با خود حمل کنند و خدا فکر روزی آنان را نیز کرده و برایشان تامین میکند، چنانکه قرآن میفرماید: چه بسا جنبندهای که قدرت حمل روزی خود را ندارد، خداوند او و شما را روزی میدهد؛ و او شنوا و داناست. (عنکبوت، آیه 60)
با این همه برخی از موجودات از جمله انسانها به رزق و روزی خویش نمیرسند. این عدم رسیدن روزی و رزق به آنان به سبب ظلم انسانها است؛ زیرا اگر انسانها «قیام بالقسط» میکردند(حدید، آیه 25)، و مومنان «قوامین بالقسط شهداء لله» بودند(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8) دیگر این وضعیت وجود نداشت؛ چون در این صورت هر کسی سهم و قسط خویش از روزی را دریافت میکرد، اما قاسطین(ظالمین) به جای آنکه مُقسِط (عادل) باشند، قسط و سهم این افراد را میخورند و آنان را به فقر اقتصادی مبتلا میکنند؛ از همین روست که احنف بن قیس در برابر مغالطه معاویه که فقر را جبر و اراده و مشیت خدا معرفی کرده میایستد و میگوید که خدا برای همه رزقی قرارداده و برابر با نیاز آنان نیازهایشان را برآورده کرده است؛ اما تو ظالمانه آن را از مردمان گرفتی و در خزینه ات قراردادی و مردم را فقیر کردی.(متشابه القرآن، ج 2، ص 123)
امیرالمومنین علی(ع) میفرماید: ما رأیت نعمة موفورة الّا و فی جانبها حقّ مضیّع؛ نعمت فراوانی ندیدم، مگر اینکه در کنارش حقی ضایع شده باشد.(شمس الدین،
محمد مهدی، دراسات فی نهجالبلاغه، ص 40)
آن حضرت(ع) در جایی دیگر میفرماید: إنّ اللّه َسبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأغنیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ، فما جاعَ فَقیرٌ إلاّ بما مُتِّعَ بهِ غَنیٌّ، واللّه ُ تعالى سائلُهُم عن ذلکَ؛ خداوند سبحان خوراک تهیدستان را در اموال توانگران قرار داده است. پس، هیچ تهیدستى گرسنه نماند، مگر به سبب اینکه ثروتمند از حقّ او بهرهمند شده است؛ و خداى بزرگ در این باره از آنان بازخواست خواهد کرد.(نهجالبلاغه، حکمت 328)