عربستان در عراق به دنبال چیست؟
عربستان همواره به ایران به عنوان یک رقیب و در برهه‌هایی به عنوان دشمن نگاه کرده است. سیاست‌های منطقه‌ای عربستان با هدف سد کردن نفوذ و کاهش قدرت منطقه‌ای ایران ترسیم شده است. این سیاست‌ها از زمان روی کار آمدن آل سلمان از سال 2015 تشدید شده است و عربستان در سیاست خارجی خود رویکردی تهاجمی‌تر نسبت به گذشته در برابر ایران اتخاذ کرده است. اتخاذ استراتژی با هدف کاهش نفوذ ایران در کشورهای منطقه از سوی بن‌سلمان ولیعهد سعودی پیگیری شده است و عراق، لبنان و سوریه شاهد این استراتژی بوده‌اند. در این میان عراق جایگاه ویژه‌ای دارد. چرا که بعد از سال 2003 ایران توانسته با حمایت از شیعیان در این کشور نفوذ قابل توجهی پیدا کند و حمایت ایران از بغداد در مبارزه با داعش نیز اوج نفوذ ایران به شمار می‌رود. عراق به عنوان همسایه شمالی عربستان محسوب می‌شود و به همین جهت اهمیت ویژه‌ای برای این کشور دارد. به همین خاطر عربستان در چند سال اخیر سعی کرده با اتخاذ برخی سیاست‌ها، نفوذ ایران را کاهش دهد. در این مطلب به بررسی برخی از این تلاش‌ها می‌پردازیم.
سیر روابط دوجانبه عراق و عربستان
روابط عراق و عربستان هیچ وقت خوب و عالی نبوده، مگر در مواردی که پادشاهی سعودی از رئیس‌جمهور برکنار شده، صدام حسین در جنگ هشت ساله که باعث نابودی نسل‌ها شد، حمایت کرد. حمله عراق به کویت در دهه 90 میلادی و حمایت عربستان از کویت باعث شدت تا روابط دو کشور قطع شود و این قطعی روابط تا زمان سقوط صدام حسین ادامه داشت. در سال 2003 عربستان تصور می‌کرد که میتواند با ساقط شدن صدام جای پایی در عراق پیدا کند اما اکثریت شیعه در عراق مانع از هرگونه نقش‌آفرینی سعودیها شدند.
در ابتدا، حضور شیعیان در ساختار سیاسی سبب شد تا عربستان به‌منظور جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه و به‌خصوص عراق، در سیاست خارجی خود نسبت به عراق تجدیدنظر کند. سیاست خارجی عربستان ایجاد موازنه قدرت در قبال افزایش نفوذ ایران در عراق و سوریه است و در همین راستا استراتژی‌های متفاوتی نظیر حمایت از سنی‌ها و تلاش برای روی‌کارآوردن بعثی‌های به‌حاشیه‌رانده عراق، حمایت از تروریست‌های تکفیری، ائتلاف‌های منطقه‌ای و کمک‌های مالی به این کشور در کار بوده است. در همین راستا، پس از خروج رسمی آخرین تیپ رزمی آمریکا در 19 اوت 2010م و حمایت نخست‌وزیر اسبق عراق، نوری المالکی، از ایران و دادن اجازه به آن برای انتقال تسلیحات به خاک سوریه از طریق قلمرو زمینی و هوایی عراق، مداخله عربستان در عراق به طرق مختلف شکل گرفت.
تلاش برای تطویل و یا عدم تثبیت قدرت سیاسی در عراق از راه‌کارهای عربستان سعودی برای بی‌ثباتی این کشور بود. به این منظور، سعودیها با حمایت از باقی مانده بعثی‌ها، گروههای تکفیری و جریانات معارض در استمرار ناامنی در عراق کوشیدند. دخالت در انتخابات عراق، دامن‌زدن به تنش‌های شیعی-سنی، تحریک اقلیت‌های افراطی موجود در عراق که منجر به برکناری نوری‌المالکی شد، تسهیل ورود تروریست‌ها به خاک عراق، حمایت مالی و تسلیحاتی از شورشیان داعشی، فشار بر مسئولان عراقی با حمایت آمریکا برای بازگرداندن بعثی‌های خلع‌یدشده به حکومت، اعلام عدم رضایت خود از روابط ایران و عراق و یا روابط عراق و سوریه از جمله اقدامات سعودیها بوده است. بر همین اساس، دولت عراق اعلام کرده که اطلاعات مهمی در دست دارد که نشان می‌دهد عربستان امکانات مالی و تسلیحاتی به داعش داده است تا عراق را ناامن کند.
در فوریه 2012م، سعودیها به‌طور رسمی رویکرد خصمانه خود را نسبت به عراق تغییر دادند و اولین سفیر غیر مقیم خود با نام «فهد بن عبدالمحسن الزید» را به بغداد گسیل داشتند. تغییر رویکرد عربستان پس از سال‌ها تلاش این کشور برای ناامنی عراق و تشدید فرقه‌گرایی فصل جدیدی از اجرای سیاست خارجی جدید عربستان نسبت به بغداد بود تا با تغییر رویه پیشین خود بتواند اهداف ازپیش‌تعیین‌شده را عملی سازد. بنابراین، عربستان با برقراری ارتباط و انجام کار فرهنگی و نزدیکی به اهل سنت این کشور سعی در تسهیل اهداف خود در عراق دارد.
آغاز چرخش عربستان به سمت عراق
پیش زمینه چرخش رویکرد عربستان به سمت عراق به زمان انتخاب «ثامر السبهان» به عنوان سفیر عربستان در بغداد و اعزام وی به عراق باز می‌گردد. سعودیها تصور می‌‌کردند، با اعزام سفیر خود به عراق و تصمیم به افزایش سطح روابط دیپلماتیک با بغداد، اجازه دخالت در امور داخلی عراق را خواهند یافت و سفیر آنها میتواند، در مناطق شیعه‌‌نشین و سنینشین جولان دهد و سیاست‌های سعودیها را در عراق پیاده کند و تا جایی پیش رود که نه تنها الحشد‌الشعبی را به موضوعاتی بی‌پایه و اساس متهم کند، بلکه ثابت شود با برخی از گروههای تروریستی در عراق نیز ارتباط داشته است. تحرکات سعودیها در عراق سرانجام به اخراج ثامر السبهان از بغداد منجر شد، اخراجی که برای عربستان که خود را برتر از عراق میداند و به این کشور به عنوان یک کشور تجزیه شده و غرق در مشکلات نگاه می‌کند، بسیار گران آمد. پس از اخراج سفیر عربستان، سعودیها برای مدتی از اعزام مجدد سفیر به بغداد خودداری کردند تا بار دیگر روابط دو کشور به سردی گرایش پیدا کند، اما تحولات امنیتی و نظامی عراق غرب عراق و شکست‌های سنگینی که داعش از سوی الحشد‌الشعبی متحمل می‌شد، جایی برای غرور و تکبر سعودیها باقی نمی‌گذاشت. لذا به ناگهان بیست و پنجم ماه فوریه 2017 و پس از ۲۷ سال شاهد سفر بی‌مقدمه «عادل الجبیر»، وزیر خارجه عربستان به بغداد بودیم. در آن زمان تحلیلگران دلایل سفر الجبیر به بغداد را به هراس افتادن ریاض از پیروزی‌های پی‌در‌پی ارتش و الحشد‌الشعبی عراق در مبارزه با داعش به ویژه در مناطق سنینشین و همچنین شکست سیاست‌های عربستان در مصر، عراق، یمن و سوریه که موجب انزوای منطقه‌ای ریاض شده، ارزیابی کردند.
ابعاد چرخش سیاست‌های ریاض نسبت به عراق
در 8 ژوئن 2021، هیئتی از وزرا و مقامات عراق و عربستان در مذاکراتی که به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، راه‌های توسعه روابط دوجانبه به ویژه در حوزه انرژی، پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در بخش استخراج گاز و تولید انرژی‌های پاک را در راستای تسریع در اجرای تفاهم‌نامه‌های امضاشده میان دو کشور بررسی کردند. در سفر نخست‌وزیر عراق به عربستان سعودی نیز دو کشور درباره تأسیس یک صندوق مشترک بین عراق و عربستان با سرمایه تقریبی 3 میلیارد دلار به عنوان کمک عربستان به تقویت سرمایه‌گذاری در زمینه‌های اقتصادی و همکاری در حوزه‌های انرژی و انرژی تجدیدپذیر و فعال‌سازی و تسریع طرح مشترک در سایه شورای هماهنگی عربستان و عراق توافق کردند. تکمیل پروژه اتصال برق دو کشور و تقویت هماهنگی در زمینه حمایت و تقویت فرصت‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌های عربستانی و دعوت از آنها برای گسترش فعالیت‌هایشان در عراق و در زمینه‌های مختلف و همچنین گسترش تلاش‌هایی برای باز‌سازی عراق از دیگر تفاهمات به دست آمده در این سفر بود. گسترش روابط میان عربستان سعودی و عراق، تمایلی دوسویه میان این کشورهاست.
در واقع عربستان پس از برگزاری چند دوره انتخابات پارلمانی در عراق پی‌برد که به لحاظ سیاسی و به صورت مستقیم نمی‌تواند بر اوضاع عراق اثرگذار باشد. از این رو عربستان، به‌ویژه پس از شکست ژئوپولیتیکی داعش، با آگاهی نسبت به جایگاه عراق در معادلات قدرت در منطقه، به دنبال آن است که نقش و نفوذ خود را نه صرفاً از راه سیاسی، بلکه به شیوه‌های دیگر در این کشور افزایش دهد. در ادامه به تلاش‌های عربستان، بدین منظور در حوزه‌های مختلف پرداخته می‌شود.
- حوزه اقتصادی: عربستان تلاش‌های زیادی را برای نفوذ در حوزه اقتصادی و باز‌سازی عراق انجام داده است. برای مثال، تاکنون شورای هماهنگی مشترک دو کشور عراق و عربستان توافقنامه‌های زیادی را مانند گسترش خطوط هوایی و راه‌اندازی مسیر حمل‌ونقل دریایی، اجرایی‌شدن توافقنامه سرمایه‌گذاری در یک‌میلیون هکتار زمین‌های عراق برای تبدیل آن به زمین‌های کشاورزی و دامپروری و... تنظیم کرده است. همچنین هیئت‌های مختلفی از تجار و بازرگانان عربستانی و عراقی به کشورهای یکدیگر سفر می‌کنند و در این راستا نشست‌های متعددی در عراق برگزار می‌شود. عربستان به دنبال آن است که هر چه بیش‌تر عراق را به‌ویژه در حوزه اقتصادی، به خود وابسته و از ایران دور کند. یکی از حوزه‌هایی که عراق را به ایران وابسته کرده بود، صدور برق به عراق بود. عربستان در تلاش است که با سرمایه‌گذاری‌هایی در این زمینه، برق مصرفی عراق را به این کشور صادر کند. این تلاش تا جایی پیش رفته که عربستان به عراق پیشنهاد صدور برق رایگان را داده است.
- حوزه امنیتی: عربستان به‌منظور تأمین امنیت کشور و مرزهای خود، به‌ویژه در مقابل نیروهای شبه‌نظامی نزدیک به ایران و بازمانده‌های داعش، تلاش دارد که روابط خود را از سطح روابط سیاسی و اقتصادی فراتر ببرد و به سطح روابط امنیتی برساند. عربستان از سوی این دو نیرو احساس تهدید می‌کند. برای نمونه در‌آوریل 2019 عربستان حمله‌ای تروریستی به یک مرکز مطالعاتی وابسته به سازمان امنیت عربستان در شهر زلفی در شمال ریاض را خنثی کرد که گروه تروریستی داعش با صدور بیانیه‌ای مسئولیت آن را پذیرفت. همچنین مقامات عربستان عملیات هوایی انجام‌شده علیه تأسیسات نفتی این کشور را از خاک عراق و یا با عبور از خاک عراق می‌دانستند. هرچند این ادعا از سوی مقامات عراقی کاملاً رد شد. اما برقراری مناسبات امنیتی جهت رفع نگرانی‌های امنیتی مشترک، به ویژه در مناطق بیابانی عراق و شهرهای غربی استان الانبار به سمت استان‌های نینوا و صلاح الدین که در نوار مرزی مشترک با اردن و عربستان قرار دارد، امری است که مورد اهتمام مقامات هر دو کشور است. در 18آوریل 2019، محمدعلی الحکیم، وزیر امور خارجه وقت عراق از تفاهم دو کشور درباره امضای توافقنامه همکاری امنیتی و اطلاعاتی سخن گفت. بدین منظور مقامات امنیتی دو کشور عراق و عربستان به‌منظور همکاری‌های امنیتی برای رفع تهدیدات مشترک، دیدارهایی را انجام می‌دهند. برای مثال می‌توان به سفر عثمان الغانمی، وزیر کشور عراق، در رأس هیئتی بلندپایه از فرماندهان امنیتی به عربستان در فوریه 2021 اشاره کرد. در این راستا و پیش از این، در سپتامبر 2019،
عبد المهدی، دستور جایگزینی نیروهای ارتش و مرزبانی عراق را به‌جای گروههای حشدالشعبی در مناطق مرزی با عربستان صادر کرد. این دستور به‌منظور تضمین عدم انجام هرگونه عملیاتی علیه همسایگان عراق و به‌ویژه عربستان اتخاذ شد تا عراق در موضع دشواری قرار نگیرد. این دستور پس از عملیات هوایی انجام‌شده علیه تأسیسات نفتی عربستان و مطرح‌شدن احتمال انجام این حمله از خاک عراق و یا با عبور از خاک عراق از سوی مقامات سعودی اتخاذ شد.
- حوزه فرهنگی، مذهبی و اجتماعی: عربستان تلاش دارد در راستای تقویت روابط با عراق، در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نیز تعاملاتی را با این کشور داشته باشد. در این راستا مسئولین و وزرای فرهنگ دو کشور به صورت مداوم، با یکدیگر دیدار دارند. برای مثال می‌توان به سفر «حسن ناظم»، وزیر فرهنگ، عراق به عربستان در می2021 اشاره کرد. در این راستا در سفر الکاظمی به عربستان در‌آوریل 2021، یک یادداشت تفاهم و یک یادداشت همکاری شامل؛ یادداشت تفاهم مؤسسه رسانه عراق و سازمان رادیو تلویزیون عربستان، یادداشت همکاری بین مؤسسه دارالملک عبدالعزیز عربستان و کتابخانه و بایگانی ملی جمهوری عراق امضا شد. همچنین عربستان از قصد خود برای ساخت ورزشگاه رایگان برای عراق و قصد شبکه ام‌بی‌سی عربستان برای راه‌اندازی کانال ویژه برای عراق خبر داده است. در حوزه مذهبی نیز باید گفت؛ علمای عربستانی در راستای در پیش گرفتن گفتمان اعتدال، از شدت گفتمان خصمانه خود علیه شیعیان و مذهب تشیع کاسته‌اند و به دنبال برقراری روابط با علمای تشیع عراقی هستند. برقراری و بهبود روابط میان علمای عراقی و عربستانی، مورد اهتمام عراق نیز است. «حسن العلوی»، سیاستمدار عراقی و نماینده سابق پارلمان این کشور در فوریه 2019 گفت: «سران سعودی در زمان «عبدالله بن عبدالعزیز»، پادشاه سابق عربستان، تمایل داشتند با عرب‌های اهل تشیعی که ارتباطی با ایران نداشتند، تعامل داشته باشند، جریان صدر به رهبری «مقتدی صدر»، نماینده این طیف در عراق بود. من در انجمن موسوم به عبیکان عربستان چهار بار درباره جریان صدر سخنرانی کردم که این امر در بهبود وجهه این جریان نزد سران سعودی تأثیرگذار بود. مقتدی صدر نیز در ادامه با فرستادن «بهاء الاعرجی»، معاون سابق نخست‌وزیر وقت عراق به شهر جده با مقامات سعودی به بحث و رایزنی پرداخت.»
موضوع دیگری که لازم به ذکر است، اعتراضات آغاز شده از اکتبر 2019 در عراق و واکنش عربستان به آن است. موضع عربستان در برابر این اعتراضات، سکوت و خویشتنداری بوده است. این موضع‌گیری میتواند دلایلی مانند سود عربستان از تداوم اعتراضات علیه حضور ایران در عراق، عدم برانگیختن احساسات شیعی مردم عراق در قبال واکنش و موضع‌گیری سفت و سخت کشور سنی مذهب عربستان و متشنج‌تر نکردن روابط خود با ایران را در بر‌داشته باشد. از این رو به نظر می‌رسد که موضع عربستان در قبال اعتراضات در عراق، تثبیت نفوذ زیرکانه در این کشور به جای اتخاذ واکنش‌های تند و هیجانی باشد.
در جمع‌بندی باید گفت؛ به نظر می‌رسد که عربستان به خوبی پی برده که پیشبرد همکاری عربستان با عراق در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی، همانند «به حرکت واداشتن اسب‌هایی است که با راه افتادن آنها، ناگزیر ارابه یعنی سیاست را نیز به دنبال خود خواهد کشاند». در واقع عربستان به منظور دور زدن قانون اساسی عراق، زیربنا و شالوده هرگونه همکاری در حوزه‌های سخت امنیتی – سیاسی را ایجاد رابطه و نفوذ عربستان در حوزه‌های نرم در عراق میداند. بنابراین، به طور کلی عربستان به دنبال گسترش روابط خود با عراق به‌منظور تضعیف نفوذ ایران در عراق، و یا حداقل ایجاد تعادلی با ایران در این کشور است. در این مسیر تمایل آمریکا نیز که تقویت روابط عراق و عربستان در راستای کاستن از نفوذ ایران در این کشور و منطقه است را می‌توان به روغن‌کاری چرخ‌های ارابه سیاست عراق تشبیه کرد.
عربستان نیز به دلیل تلاش برای کاهش نفوذ ایران در عراق، اطمینان از امنیت مرزهای شمالی خود، بهره‌مندی از فرصت‌های سرمایه‌گذاری، نفوذ در میان شیعیان و اهل تسنن عراق، کاستن از نفوذ شبه نظامیان الحشد‌الشعبی، دور کردن عراق از محور مقاومت، فراهم‌کردن امکان نفوذ سیاسی در این کشور و... در تلاش برای گسترش روابط سیاسی با این کشور است. عربستان امیدوار است که این تلاش‌ها در آینده نزدیک سبب ایجاد توازن در روابط عراق و ایران از یک سو و عراق و عربستان از سوی دیگر به عنوان هدف حداقلی و کشاندن عراق به محور خود در منطقه به عنوان هدف حداکثری شود.
نتیجه
عربستان در عراق پس از ناامنی در زمینه نفوذ سیاسی سعی کرده است تا از حوزه‌هایی نفوذ خود را شروع کند که کمتر حساسیت برانگیز هستند. در این زمینه حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی مد نظر سعودیها بوده است. در واقع عربستان به‌دنبال ایجاد نوعی وابستگی اقتصادی و فرهنگی در عراق است تا بدین وسلیه بتواند زمینه‌های دور کردن عراق از ایران را فراهم کند. به همین جهت دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در عراق باید با در نظر گرفتن این تهدید ترسیم و پیگیری شود. تقویت قدرت رسانه‌ای در عراق و افزایش مراودات تجاری با این کشور در کنار تقویت پیوندهای فرهنگی میتواند مانع از به ثمر رسیدن این نقشه عربستان باشد.