حسن محجوب
در نوشتار پیش رو فلسفه تشکیل خانواده و برخی ویژگی‌های خانواده مطلوب قرآن براساس آیات وحیانی به اجمال تشریح شده است.
* * *
فلسفه و هدف تشکیل خانواده
خانواده که در زبان عربی به آن «اهل» می‌گویند(قاموس‌الفارسيّه، ص 213)، هر چند که در مفهوم عام شامل همه کسانی است که در یک خانه زندگی می‌کنند(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی،
ص 96، «اهل».)؛ اما در مفهوم خاص آن، کوچک‌ترین واحد اجتماعی است که با ازدواج و همسری مرد و زنی شکل می‌گیرد و در نهایت فرزندان آنان این واحد اجتماعی را تکمیل می‌کنند.(نظام حيات خانواده در اسلام، قائمى، ص 20)
در آموزه‌های قرآنی با واژگانی چون «اهل»، «زوج»، «نكح»، «نسب»، «صهر» و هم خانواده‌ها و مشتقات آن به موضوع خانواده و مباحث آن پرداخته شده است؛ زیرا موضوع خانواده از اهمیت بسیاری در فرهنگ تعلیم و ‌تربیتی قرآن برخوردار است.
هدف اصلی تشکیل خانواده و فلسفه آن، دستیابی به خوشبختی است؛ زیرا اگر مولفه‌ها و عناصر اصلی سعادت را آرامش و آسایش بدانیم، این مهم در خانواده دست یافتنی‌تر از هر جایی دیگر است. انسان همانند همه آفریده‌های دیگر، جفت آفریده شده است. این بدان معناست که حقیقت کمالی انسان در کنار زوج و جفت است که به تمامیت می‌رسد. جفت هر انسانی با همه ‌اشتراکات، تفاوت‌هایی دارد که به‌عنوان مکمل و تکمیل‌کننده عمل می‌کند؛ در حقیقت این تمایزات و تفاوت‌ها در کنار آن مشترکات است که ظرفیت بی‌پایانی برای بهره‌مندی هر انسانی فراهم می‌آورد. اگر جفت هر انسانی مشترک و همانند باشد، هرگز این ظرفیت فراهم نخواهد شد. پس تفاوت میان زن و مرد یک تفاوتی بسیار مفید و سازنده است. ازدواج میان زن و مرد، بنیاد اجتماعی را می‌سازد که بر بنیاد بده و بستان متوازن و متعادل میان آن دو شکل گرفته است؛ زیرا مفهوم اجتماع با مفهوم جمع تفاوت ماهوی دارد. در جمع ممکن است حضور افراد بدون هیچ‌گونه بده و بستان باشد؛ در حالی که اجتماع بر پایه بده‌ و بستان و برآورد نیازهای طرفین است. در اجتماع، طرفین به ‌اشکال گوناگون بر آن هستند تا نیازهای خود را از طریق دیگری بر طرف کرده و در مقابل، نیازهای دیگری را نیز برطرف سازند. این بده و بستان اگر متوازن و متعادل باشد، اجتماع عدالت محور شکل می‌گیرد؛ و اگر این‌گونه نباشد، آن اجتماع ظالمانه خواهد بود.  البته باید توجه داشت که گاه‌ اشخاص به دلایل شخصی با احسان یا درجه بالاتر با اکرام از حق خویش می‌گذرند یا حتی ایثار می‌کنند و دیگری را بر خود مقدم می‌دارند در حالی خود بدان نیاز شدید دارند و علاقه‌مند هستند؛ با این همه به دلایل کاملاً شخصی از علاقه و محبت و حق خویش چشم می‌پوشند و به دیگری می‌بخشند.(انسان، آیات 5 تا 8؛ حشر، آیه 9)
از نظر قرآن، کوچک‌ترین اجتماع انسانی باید بر محور و مداری قرار گیرد که فراتر از حوزه عدل است؛ یعنی خانواده باید بر محور احسان و اکرام شکل گیرد و تنها در صورتی که اختلاف میان همسران به مرز بحران یا خطر رسید، در آنجا است که پای عدالت و قانون به مسئله گشوده می‌شود و
بر اساس قوانین عادلانه مناسبات همسران ساماندهی مجدد و بازسازی می‌شود. البته قرآن در این مرتبه نیز خواهان آن است که همسران بر اساس احسان و اکرام وارد عمل شوند؛ زیرا روابط انسانی میان همسران بسیار لطیف‌تر و عاطفی‌تر از آن است که بر اساس معیارهای خشک و سخت عدالت ساماندهی یا سنجش و ارزیابی شود.(بقره، آیه 237؛ نساء، آیه 128)
همچنین خدا در قرآن با آنکه اصل اساسی در روابط اجتماع بزرگ انسانی یعنی جامعه را عدالت می‌داند(مائده، آیه 8؛ انعام، آیه 152؛ حدید، آیه 25)، با این همه خواهان آن است که روابط میان مومنان بر محور احسان و اکرام باشد؛ زیرا روابط میان امت اسلام روابط اخوت و برادری است که عواطف و احساسات بر آن غلبه دارد.(حجرات،
آیه 10؛ حشر، آیه 9؛ فتح، آیه 29)
انسان به جفت و زوج نیاز طبیعی دارد؛ از همین روست که خداوند پس از آفرینش حضرت آدم(ع) برایش جفت قرار داد تا در کنارش به آرامش برسد.(بقره، آیه 35؛ و نیز نگاه کنید: نساء، آیه 1؛ زمر، آیه 6؛ اعراف، آیه 189) پس هدف از تشکیل خانواده و گزینش همسر، دستیابی به سعادت به‌ویژه آرامش است؛ هر چند که بعد آسایشی و مادی قضیه نیز در این امر دیده شده است.(نساء، آیه 34) خداوند می‌فرماید: و از نشانه‏‌هاى او اينكه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد و ميانتان مودت و رحمتی نهاد. آرى در اين نعمت براى مردمى كه مى‏ انديشند، قطعا نشانه‏‌هايى است.(روم، آیه 21)
پس فلسفه و هدف تشکیل خانواده و گزینش همسر، سکونت و آرامش است که در کنار مودت و رحمت میان همسران به دست می‌آید. در حقیقت این مودت و رحمت میان همسران در قالب احسان و اکرام است که آرامش و سکونت را به زندگی هر یک می‌بخشد و آنان را به خوشبختی می‌رساند.
در آیه 21 سوره روم بر این نکته تأکید شده که دستیابی به خوشبختی و آرامش و سکون و رهایی از اضطراب و حرکت‌های خسته‌کننده، زمانی به دست می‌آید که همسران با مودت و رحمت به یکدیگر بنگرند و ارتباطات میان فردی را سامان داده باشند. به سخن دیگر، آرامش و سکون تنها در پرتو دو اصل اساسی مودت و رحمت به دست می‌آید و همسران باید به این مهم به‌عنوان عامل اصلی توجه داشته باشند.
همچنین باید توجه داشت که مودت و رحمت میان همسران برخاسته از مودت و رحمت الهی است و انسان مظهر این اسماء و صفات الهی قرار می‌گیرد. رحمت میان همسران باید فراگیر و مصداقی از  رحمانیت و اختصاصی یعنی مصداقی از رحمیت الهی باشد. از همین رو خداوند رحمت را در آیه نکره آورده است تا این ویژگی‌ها مورد تأکید قرار گیرد.
به هر حال، فلسفه تشکیل خانواده به دست آوردن آرامشی است که در پرتو مودت و رحمت به دست می‌آید؛ پس باید همسران فراتر از دایره حقوق عادلانه با یکدیگر، روابط خویش را سامان داده و از مسیر احسان و اکرام به این مهم دست یابند. خداوند در آیه 187 سوره بقره روابط میان همسران را به لباس تمثیل کرده است؛ زیرا لباس چنانکه از آیات دیگر قرآن به دست می‌آید فواید چندگانه‌ای دارد که شامل تزیین و زیبایی، پوشیدن عیوب، دفع گرما و سرما، اذیت و آزار، ایجاد رفاه و آسایش و مانند آنها می‌شود. پس همسران باید این‌گونه باشند و این جز با احسان و اکرام و مودت و رحمت به دست
نمی‌آید.
خداوند در آیه 128 سوره نساء درباره اصل احسان در روابط همسران حتی در اوج مشکلات و اختلافات، بر واژه احسان تأکید کرده و می‌فرماید: و اگر احسان و نیکی كنيد و پرهيزکارى پيشه نماييد، قطعا خدا به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است.
از نظر قرآن احسان به خانواده و ایجاد روابط میان فردی میان همسران بر پایه آن حتی در اوج اختلافات موجب می‌شود که شخص از پاداش الهی برخوردار شده و از بخل رهایی یابد و به مقام بخشندگی برسد که برای او در دنیا و آخرت آثار و برکات بسیاری است.
ویژگی‌های خانواده قرآنی
خانواده قرآنی چنانکه گفته شد اصل را بر اکرام و احسان و در مرتبه آخر عدالت می‌گذارد و از حقوق خود می‌گذرد. به سخن دیگر، همسران وقتی خانواده را تشکیل می‌دهند چرتکه نمی‌اندازند و از حقوق متقابل خویش سخن نمی‌گویند، بلکه هر یک بر آن است تا به دیگری چنان احسان و اکرام کند که سرشار از خوشبختی باشد. کسی که برای آخرت کار می‌کند، احسان و اکرام کردن به دیگران برای او یک امر طبیعی و وظیفه انسانی و اسلامی است. لذا با عشق و علاقه و بدون هیچ اجر و مزدی و انتظاری به این کار اقدام می‌کند.
در  فرهنگ قرآنی، هر یک از همسران باید همانند پیامبران بگویند: وَمَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ و بر اين کارم اجرى از شما طلب نمى‌‏كنم. اجر و پاداش من جز برعهده پروردگار جهانيان نيست.(شعراء، آیات 180 و 164 و 145 و 127 و 109) زیرا روابط میان همسران فراتر از روابط میان افراد عادی است. وقتی انسان برای کودک خویش تلاش می‌کند، آیا انتظار پاداش یا مزدی از سوی کودک یا دیگران دارد؟ به‌طور طبیعی او محبتی که به کودکش می‌کند، برخاسته از عشق و علاقه است و هیچ‌گونه انتظاری ندارد و منتی نمی‌گذارد و اذیت کلامی ‌و رفتاری نیز نخواهد داشت. روابط میان همسران نیز باید این‌گونه باشد؛ زیرا بنیاد خانواده بر مودت و رحمتی است که آسایش و آرامش را به خانواده می‌بخشد و شکی نیست که آرامش و سکونت برترین و بهترین نعمتی است که انسان می‌تواند داشته باشد.
هر چند که یکی از علل تشکیل خانواده و گزینش همسر، پاسخ به نیازهای جنسی و توالد و تناسل (بقره، آیه 183؛ رعد، آیه 38) و نیز پاسخ به نیازهای معیشتی و آسایشی است(نور، آیات 32 و 33)، ولی آنچه اصالت دارد همان جنبه آرامشی است که از طریق ازدواج به دست می‌آید؛ زیرا نیازهای عاطفی و احساسی و روانی قوی‌ترین نیازی است که انسان می‌خواهد به آن از طریق همسر پاسخ دهد. بر همین اساس اگر کسی بخواهد به درستی به این نیاز پاسخ گوید بهتر است که راهی را برگزیند که به این مهم به آسانی و بهترین شکل دست یابد؛ شکی نیست که احسان و اکرام بهترین شیوه رسیدن به این مهم است.
بسترهای رسیدن به آرامش
البته برای رسیدن به آرامش باید مقدمات و بسترهایی نیز فراهم آید که از جمله مهم‌ترین آنها، کفویت میان همسران است. کفو بودن به معنای همسانی نیست، بلکه به معنای آن است که همسران در آن درجه‌ای از ‌اشتراکات فکری، ایمانی، اعتقادی، فرهنگی، اقتصادی، علمی‌و مانند آنها باشند که درک متقابلی از وضعیت و خواسته‌های یکدیگر داشته باشند و بتوانند با حفظ تفاوت‌ها،به این خواسته‌ها پاسخ دهند. از همین رو خانواده قرآنی بر اساس کفویت میان همسران شکل می‌گیرد.(نساء، آیه 25؛ مائده، آیه 5؛ نور، آیات 3 و 26) البته از همین آیات به دست می‌آید که کفو بودن از نظر اعتقادی و فرهنگی مهم‌ترین امر در تحقق خانواده خوشبخت و همسران موفق است.
عامل دیگری که باید مدنظر قرار گیرد، عفت در همسران است. عفت افزون بر حیا که امر اخلاقی است از مهم‌ترین بسترهای موفقیت در زندگی و  تشکیل خانواده است. همسران باید بر اصل پاکدامنی زندگی خود را آغاز کنند و هرگز گرایشی به ناپاکی و خباثت نداشته باشند.(همان)
در همین رابطه تقوای الهی نیز بسیار نقش تعیین‌کننده در موفقیت همسران و تشکیل یک خانواده قرآنی دارد.(طور، آیات 21 و 26) تقوای الهی به معنای مراعات همه آن چیزی است که در قالب احکام خمسه(واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) بیان شده است. تقوای الهی در سه مرتبه تقوای عام و تقوای خاص و تقوای اخص باید مدنظر قرار گیرد و همسران تلاش کنند تا از مرتبه‌ای به مرتبه‌ای برتر درآیند تا این‌گونه خوشبختی دنیوی و  اخروی را برای هم تضمین کنند.(بقره، آیات 231 تا 233؛ نساء، آیه 128؛ طلاق، آیه 1)
تقوای الهی از طریق عدالت و دو مرتبه برتر یعنی احسان و اکرام به دست می‌آید و همسران باید این معیارها را در زندگی در نظر گیرند و به کار بندند.(نساء، آیات 128 و 129)
بی‌گمان خانواده قرآنی که بر مدار و محور ایمان به خدا و آخرت شکل می‌گیرد و زن یا مرد، ‌ترس از خدا دارد و تقوای الهی را پیشه می‌گیرد، یک خانواده موفق است؛ زیرا هرگز به‌دنبال فساد و فحشاء نیستند؛ به یکدیگر خیانت نمی‌ورزند و حدود الهی را در خانواده مراعات می‌کنند و این‌گونه به سبب ‌ترس از خدا و آخرت هرگز دنبال طلاقی نمی‌روند که ابغض‌الحلال است و خشم خداوند را به‌دنبال دارد؛ بلکه با احسان و حتی اکرام  ایثاری از حقوق مسلم خویش می‌گذرند تا خانواده را همچنان بر پایه مهر و مودت و رحمت رحمانی و رحیمی ‌برپا دارند.(نساء، آیه 35؛ روم، آیه 21)
حضرت امام محمد باقر(ع) فرموده‌اند: هرکه آزار و اذیت زنان را تحمل کند و بردباری نماید، اگرچه در برابر یک سخن ناروا باشد خداوند او را از آتش جهنم آزاد کند، بهشت را بر او واجب گرداند، در نامه عمل او دویست هزار نیکی بنویسد، دویست هزار زشتی از آن محو کند، مقام او را دویست هزار درجه بلند نماید و به شماره موهای بدنش عبادت یک سال برای او بنویسد.(مکارم اخلاق طبرسی به نقل از رساله امام سجاد، شرح نراقی)
البته خانواده‌های صالح مورد عناد و کینه و حسادت دیگران از دوستان و دشمنان قرار می‌گیرد(نمل، آیات 47 تا 49) که باید به خداوند پناه برد و برای رهایی از آن استعاذه خواند.(شعراء، آیات 167 و 169؛ نوح، آیه 28)
رسول خدا(صلى‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: بهترین شما مردى است‏ که با همسرش به خوبى رفتار کند و من از همه شما نسبت ‏به همسرم‏ خوش‌رفتارتر هستم.(وسائل، ج 14، ص 122)
شخصى خدمت رسول خدا(ص) عرض کرد: همسرى دارم که به هنگام ورود به خانه به استقبالم مى‌‏آید و به هنگام خروج ‏بدرقه‌‏ام می‌کند. هنگامى که مرا اندوهناک یافت برای آرامش من می‌گوید: اگردرباره رزق و روزى مى‌اندیشى غصه نخور که خدا ضامن روزى است و اگر در امور آخرت مى‌‏اندیشى خدا اندیشه و اهتمام تو را زیاده گرداند. ‏رسول خدا فرمود: خداى را در این جهان عمال و کارگزارانى است و این ‏زن از عمال خدا می‌باشد، چنین همسرى نصف اجر یک شهید را خواهد داشت.(وسائل‌الشیعه، ج 14، ص 17)
خانواده قرآنی همچنین اهل مشورت هستند و با هم در امور مشورت می‌کنند تا بهترین و برترین راهکارها را پیدا کنند؛ هر چند که در نهایت باید آنکه مسئولیت خانواده را به عهده ‌دارد تصمیم بگیرد و با توکل عزم بر کار کند.(بقره، آیه 233؛ آل‌عمران، آیه 159)
همچنین خانواده قرآنی اهل معاشرت با هم هستند و برای تحقق آن در کنار هم می‌نشنیند و با هم می‌خورند و خلوت‌هایی دارند تا نیازهای عاطفی و جنسی خود را برطرف سازند.(نور، آیه 58)
در روایات است که نشستن همسران در کنار هم و نگاه کردن موجب افزایش محبت و پاداش الهی است. همسران قرآنی به یکدیگر محبت و مودت می‌ورزند و رحمت و مهر خویش را آشکار کرده و بر زبان و رفتار جاری می‌سازند. روایات بسیاری در این‌باره آمده است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: این سخن مرد که به همسرش می‌گوید: واقعاً تو را دوست دارم، هرگز از قلبش خارج نخواهد شد.(شافى، ج 2، ص 138)
امام صادق(ع) فرمود: از اخلاق پیغمبران این است که نسبت‏ به‏ همسرانشان محبت دارند.(بحارالانوار،
ج 103، ص 236)
حضرت امیرالمومنین علی(ع) فرمود: روزی رسول خدا(ص) بر ما در منزل وارد شد. فاطمه(س) نزدیک دیگ غذا نشسته بود و من هم برایش عدس تمیز می‌کردم. آن حضرت مرا با لقب ابالحسن می‌خواندند، عرض کردم: بفرمایید. اظهار داشتند:
بشنو از من آنچه را که به دستور پروردگارم می‌گویم ! هیچ مردی نیست که در کارهای منزل به همسرش کمک کند، مگر اینکه پاداش او به هر تار مویی که بر بدنش روییده باشد، ثواب یک سال عبادتی است که تمام روزهایش را روزه گرفته و تمام شب‌هایش را به عبادت ایستاده، شب‌زنده‌داری کرده باشد و خداوند به او ثوابی می‌بخشد که به انبیای صابر خود مثل حضرت داوود و یعقوب و عیسی(علیهم‌السلام) بخشیده باشد.
ای علی! کسی که در کارهای خانه به همسر خود بدون سرکشی و دلتنگی و تکبر خدمت کند، پروردگار اسمش را در دفتر شهدا ثبت می‌کند و برایش به هر روز و شبی ثواب هزار شهید و به هر قدمی ‌که برمی‌دارد، به آن مرد ثواب حج و عمره می‌دهد و به هر قطره‌ای که از بدنش عرق بیاید یک خانه در بهشت برایش منظور می‌کند.
ای علی! یک ساعت خدمت کردن به همسر در کارهای خانه بهتر از عبادت هزار سال و هزار حج و هزار عمره و بهتر از آزادی هزار بنده در راه خدا و هزار جنگ در راه دین و عیادت از هزار مریض و هزار نماز جمعه و هزار تشییع جنازه و هزار گرسنه‌ای که برای رضای خداوند رحمان سیر گردد و هزار برهنه را پوشاند و هزار اسب در راه پروردگار دادن و برایش بهتر از هزار دینار به مستمندان صدقه دادن و بهتر از تلاوت تورات و انجیل و زبور و قرآن است و بهتر از
آزاد کردن هزار اسیر و بخشیدن هزار شتر به فقراست و چنین مرد خدمتکار به همسر، از دنیا بیرون نمی‌رود مگر اینکه جایگاه خوب خود را در بهشت ببیند.
ای علی! خدمت به همسر کفاره (پاک‌کننده) گناهان کبیره و خاموش‌کننده آتش خشم پروردگار جبار و صداق ازدواج با حورالعین است و این خدمت موجب زیادی خوبی‌ها و علو مقام است.
ای علی! خدمتکار همسر نمی‌شود مگر شخص صدیق و درستکار و یا شهید و یا مردی که خداوند متعال خیر دنیا و آخرت را برایش خواسته باشد. (بحارالانوار، ج 13، ص 133؛ جامع‌الاخبار، ص 102)
آنچه بیان شده تنها گوشه‌ای از مهم‌ترین اصول و معیارهای قرآنی برای خانواده و همسران موفق و صالح است. بی‌گمان عمل به این آموزه‌ها خوشبختی دو سرا را تضمین می‌کند. باشد که بنیانگذار خانواده قرآنی باشیم و از برکات آن بهره‌مند شویم.