گالیا توانگر
ساخت و ساز در کشورمان به دو شاخه ساخت و ساز‌های دولتی و خصوصی تقسیم‌بندی می‌شوند.یکی از متداول‌ترین مشکلات در صنعت ساختمان سازی کشورمان این است که تصور می‌کنیم ساختمان سازی در قالب پروژه‌های خصوصی طبقه بندی شده و هر گونه سلیقه شخصی را می‌توان در ساخت و ساز بی هیچ مانع قانونی و آیین نامه‌ای اعمال کرد.در بخش دولتی عموماً مسائل اجرایی کلاسه شده و از یک روش منطقی‌تر پیروی می‌کند، اما در بخش خصوصی با وجود قوانین و مقررات موجود، متاسفانه در اکثر موارد مجریان باصلاحیتی به کار گرفته نمی‌شوند.عوامل زیادی دست به دست هم می‌دهند تا نواقص دامنه دار در ساخت و سازهای خصوصی تاثیر بغرنجشان را بر چهره شهر،امنیت ساکنین، آینده ملک و نیز کاهش درصد رعایت استاندارد‌ها در ساختمان سازی بر جا بگذارند.
اولین مشکل شناخته شده و کاملا محسوس در ساختمان سازی امروز ما مشکلات طراحی است. هزاران جوان فارغ التحصیل در رشته‌های معماری و شهر سازی و نیز عمران داریم که باید با توجه به این آمارتا کنون بازار کار به ویژه در زمینه هنر طراحی- با چاشنی ذوق و سلیقه جوانان-بسیار پر رونق‌تر از امروز می‌بود و رقابتی سالم بین طراحان با تکیه بر معماری اسلامی و ایرانی که از قرون گذشته به ارث رسیده شکل گرفته باشد.اما متاسفانه کپی کاری ‌ها ی وارداتی غوغا می‌کنند. سازندگان به خیال خودشان با بهره گیری ازمدل‌های غیر بومی و نیز نقشه‌های تکراری می‌توانند با کسر هزینه طراحی از بار مبالغ ساخت و ساز بکاهند. این چالش زمانی بیش از هر زمان دیگری رخنمون می‌یابد که در اجرا نیز از به کار گیری نیروی کار آمد و متخصص کم بگذارند. به این ترتیب در نحوه اجرای ساختمان نیز به دلیل استفاده از مجریان کم صلاحیت و حتی در مواردی بدون صلاحیت و همچنین کارگران غیرمتخصص، مشکلات قابل توجهی وجود دارد که اتفاقا بر عکس تصورات مرسوم موجب اتلاف هزینه ‌ها و احداث ساختمان‌هایی زیر استاندارد و معیارهای مورد نیاز می‌شود.
مهم‌ترین نواقص موجود در سازه ‌ها
علاوه بر مشکل وارداتی بودن طرح ‌ها در ساخت و ساز مشکل دیگربه اصطلاح عامیانه هُول هُولی کار کردن است.مهندسان طراح وقت کافی ندارند که با توجه به شرایط اقلیمی و بومی هر منطقه از کشورمان طراحی‌های ویژه و کارآمدی ارائه دهند. سرعت در کار انبوه سازی حرف اول را می‌زند. در چنین شرایطی حتی با الهام گرفتن از طرح‌های تکراری و وارداتی ممکن است محاسبات در حین تعمیم دادن آن نقشه‌‌ها به شرایط پروژه پیش رو به خطا رود.همه این‌ها را داشته باشید و کیفیت نامطلوب مصالح و یا کم گذاشتن عمدی برخی بساز و بفروش ‌ها در کیفیت مصالح را هم اضافه کنید،آن‌وقت می‌توانید به عمق چالش‌های موجود درساخت و ساز‌ها پی ببرید.شاید اساسا کیفیت آنچه که در طراحی پیش بینی شده با آنچه که در اجرا به کار گرفته می‌شود زمین تا آسمان متفاوت باشد. مصالح مورد استفاده در پروژه‌های ساختمانی از استانداردهای بین‌المللی فاصله دارند و چون طراحان در طرح‌های خود فرض را بر استفاده از مصالح استاندارد منظور می‌دارند، در بدو اجرای سازه پروژه با ابهام و مغایرت‌های اساسی مواجه می‌شود که اصولاً غیرقابل قبول نیز هستند. استفاده از آهن‌های متفرقه، تیرچه‌های ساخته شده در کارگاه‌های غیراستاندارد بدون حضور و نظارت مهندسان باتجربه، استفاده از بتن‌های غیراستاندارد و هزاران مشکل دیگر موجب می‌شود سازه پروژه ضعیف، عاری از استاندارد و خطرآفرین برای مواقع بروز زلزله شود. یعنی در واقع نقطه مقابل هر آنچه مهندسان تلاش کرده اند. در فاز بعدی پروژه ساختمانی بحث نازک کاری پیش می‌آید که باز هم وجود مصالح غیراستاندارد از قبیل لوله، کاشی، سرامیک و... موجب صرف هزینه و وقت زیاد در دستیابی به یک ساختمان به ظاهر زیبا ولی در واقع پوشالی می‌شود.
عباسعلی طایفی نصر آبادی و محمد حسین رشید ی مهر آبادی دو پژوهشگر که بر روی روش‌های مقاوم سازی سازه ‌ها به ویژه بناهای بافت‌های فرسوده و بناهای غیر استاندارد سال‌های سال کار کرده اند،مهم‌ترین نواقص موجود در این سازه ‌ها را این‌گونه بیان می‌کنند:«عدم‌توزیع مناسب مسیر باردر ساختمان به علت عدم انسجام سقف به دیوارهای قائم(سقف بسیار سنگین است)،عدم‌وجود مهاربند ضربدری در سقف،توزیع نامناسب بار جانبی بین دیوار قائم در حالت انعطاف پذیر بودن سقف (زلزله)، دیوار‌ها به نحو مناسب به یکدیگر متصل نشده‌اند،وجود تاثیر نسبتا مهم پیچش در حالت سقف صلب پس از مهاربندی سقف (جسم صلب به سیستمی گفته می‌شود که شامل تعداد زیادی ذرات ثابت هست که فاصله ذرات از یکدیگر همواره ثابتند. این فاصله حتی در صورتی که به جسم نیرو وارد شود و یا حرکت کند نیز ثابت می‌ماند)،عدم وجود کلاف قائم و افقی(کیفیت ملات بسیار پایین است. درزهای قائم به صورت کامل پر نشده است و بندهای افقی نیز بیش از اندازه ضخیم‌اند. بیش از 15 میلیمتر)،طول بلند دیوار(ضخامت دیوار نسبت به ارتفاع آن بسیار کم است)،وجود بازشوهای نسبتا بزرگ(دروپنجره‌ها)، فاصله ناکافی بین بازشوی درو پنجره،عدم عین ساخت بودن نقشه ‌ها می‌تواند از علل اصلی شکست سازه‌های آجری باشد.»
نقش نماهای سبک در مقاومت سازه
صد‌ها شیوه برای مقاوم سازی،بالا بردن استانداردهای ساخت و ساز و ایجاد خانه‌های مسکونی امن در دنیای امروز وجود دارد.چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت ساختمان که از 19 الی 22مرداد 93 در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد فرصت مناسبی بود که دست اندر کاران ساخت و ساز با به روزترین مصالح ساختمانی و شیوه‌های ساخت و ساز لااقل در منطقه خاورمیانه آشنایی پیدا کنند.در خارج از سالن‌های اصلی تعدادی از سازه‌های پیش ساخته کلبه مانند و شیک به نمایش درآمده‌اند که محل غرفه برخی شرکت‌هایی هستند که در صنعت ساختمان فعالیت دارند. سر در یکی از این کلبه ‌ها نقوش باستانی در کتیبه‌های تاریخی ایران است.این پیش ساخته‌های ویلایی می‌توانند لااقل جای ساخت و سازهای بی رویه در مناطق شمالی کشورمان را بگیرند و سبب شوند آسیب کمتری به محیط زیست وارد شود.
در این نمایشگاه جدیدترین متدهای ساخت و ساز پیش روی دست اندرکاران صنعت ساختمان قرار دارد.برای مثال امروزه نما‌ها ی شیشه‌ای سراسری این امکان را ایجاد کرده‌اند که از ایجاد بازشوهای بزرگ در بدنه دیوار‌ها کم کرده و نماهای شیشه‌ای سراسری جای پنجره‌هایی که جا به جا در دل دیوار‌ها خلق می‌شوند را بگیرند.همان‌طور که می‌دانید هرچه پنجره ‌ها ی بزرگ‌تر و بیشتری در دیوارهای ساختمان ایجاد شود،از میزان تحمل دیوار در برابر سنگینی سقف به ویژه هنگام حرکت‌های برشی حین زلزله ،انعطاف پذیر شدن سقف و به حرکت درآمدن آن می‌کاهد.شیوه ایجاد پنجره‌های بزرگ هم اکنون در معماری امروز کشورمان که در یکصد سال اخیر رایج بوده،کاملا مرسوم است. برای ایجاد پنجره‌های بزرگ در دل دیوار‌ها باید نکات مهندسی و محاسبات چند برابر معمول اعمال و کنترل شوند. چرا که دیوار با ایجاد پنجره حالت صلبی خود (یکپارچگی و مقاوت در برابر بار سقف )را از دست می‌دهد.آیا بساز و بفروش ‌ها با آن نقشه‌های کپی شده و محاسبات هُول‌هُولکی که در بالا توضیح داده شد و مصالح بی کیفیت قادر خواهند بود هم پنجره بزرگ را به حالت استانداردش در آورند و هم با اعمال محاسبات دقیق و به کارگیری مصالح استاندارد دیوارهایی تحمل پذیر بیافرینند؟!لازم به توضیح است که به کارگیری آجر و ملات با ضریب اصطکاک رگه‌ای مناسب و استاندارد نیز هم در وزن سقف و هم در مقاومت دیوار‌ها حین زلزله بسیار اثر گذارند.ضمن استفاده از آجر و ملات مناسب باید ارتفاع دیوار نیز مناسب باشد. چرا که در غیر این‌ صورت ترک ارتفاعی حین زلزله در بدنه دیوار ایجاد شده و از مقاوتش در برابر سقف می‌کاهد.
حسین کتانی یک کارشناس در بحث نماهای به روز در صنعت ساختمان سازی بین‌المللی برایمان در گوشه یکی از غرفه‌های چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت ساختمان توضیح می‌دهد:«خوشبختانه در حال حاضر من می‌بینم که در بازار استقبال از متریال خوب رو به رشد است.حتی شهرداری پایتخت هم به مقوله طراحی بومی و نیز استفاده از متریال خوب به ویژه در نما اصرار دارد.ما در تولیدات خود موظفیم سه دسته از استاندارد‌ها را مد نظر قرار دهیم: استانداردهای آتش نشانی،زلزله و مبحث بهینه سازی مصرف سوخت.در دنیای امروز صنعتی به نام صنعت نماهای خشک بسیار رونق گرفته است. در معماری مدرن سعی شده از نماهای سبک به جای سنگ‌های ساختمانی گرانقیمت وسنگین که بر بار سازه می‌افزایند،چه در داخل و چه در خارج ساختمان استفاده کنند.برای مثال یکی از این نماهای سبک از جنس چوب و ازطیف‌های رنگی روشن تا تیره‌اند. صفحات "اچ.پی.ال" سیستم نصب شان به اصطلاح سیستم خشک بوده(یعنی با سیمان و مصالح دیگری نصب نمی‌شوند)و هیچ بار اضافه‌ای به دیوارنمی دهند.این نما‌ها چسبیده به ساختمان نیستند وبا اسکلت ساختمان در زمان زلزله حرکت دارند. به دلیل لایه ملامینه نهایی در صفحات خش نمی‌پذیرند. در برابر آتش سوزی تا 160درجه سانتیگراد مقاومت دارند.»
یکی دیگر از نماهای به روز که در سازه‌های خاورمیانه هم بسیار دیده ایم،نماهای شیشه‌ای هستند. نمای "کرتین وال" یکی از انواع این نماهاست که به دو شکل "فریم لس" و "فیس کپ" اجرا می‌شود.
کتانی کارشناس نما در ساختمان سازی در باره این نوع نما برایمان توضیح می‌دهد:«این‌ها شیشه دو جداره هستند. در شیوه فریم لس وجود لاستیک‌های هوابندی و آب بندی در اطراف فریم و شیشه باعث گردیده سطح نما کاملا ایزوله (آب بندی و هوابندی) گردد و از نکات بسیار مهم این سیستم آن است که در سطح نما بیشتر شیشه دیده شده و آلومینیم با ظرافت خاصی در کنار شیشه قرار می‌گیرد. ضمنا پنجره ‌ها ی بازشو نیز قابل رویت نیستند. همین امر باعث شده تا این سیستم مورد توجه بسیاری از طراحان قرار گیرد.اما در شیوه فیس کپ در سطح نما نوارهای آلومینیمی بین قطعات شیشه‌ای مشخص ترند.»
سفارش بدهند؛اسلامی - ایرانی طرح می‌زنیم
بر روی بروشور تبلیغاتی یکی از شرکت‌های سازنده نماهای مدرن،سازه‌ای با تلفیق معماری اسلامی و مدرن نقش بسته است. نمای شیشه‌ای فریم لس سراسر صورت سازه را پوشانده و به موازات این نمای شیشه‌ای در پهلوی چپ ورقه‌ای که نمی‌دانم از چه جنسی است از پایه تا بالای ساختمان نقوش سنتی اسلامی را به معرض نمایش گذاشته اند.معین اطلسی پور جوان دانشجویی است که معماری و شهرسازی می‌خواند. او به بازار کار و آینده شغلی اش با دیده تردید می‌نگرد. وی می‌گوید:«باید از طراح خواسته شود که طراحی بومی و اسلامی داشته باشد. سفارش کار که در این زمینه خوب باشد،چرا انجامش ندهیم؟ الان رویکرد شهرداری به معماری اسلامی وبومی خوب است اما هنوز در بین اقشار مختلف جامعه برای فرهنگ سازی و تبلیغات جای بسی کار وجود دارد.»
وی ادامه می‌دهد:«لااقل باید این‌طور جا انداخته شود که نمای بیرونی ساختمان تنها متعلق به مالک ساختمان نیست و متعلق به همه شهروندان است.»
وی در باره ویژگی‌های منحصر به فرد نماهای مدرن در ساخت و سازه‌های با استاندارد بالا برایمان توضیح می‌دهد که ماهیت مواد این نماهای مدرن طوری است که الودگی هایشان سریع پاک می‌شوند. در نتیجه لازم نیست هر بار برای جلوه دادن به ساختمان کلی پول خرج کنیم و نمای قبلی را تخریب کرده و مواد جدید را بکار گیریم. چون دوامشان بالاست و سیستم اتصالاتشان به ساختمان خشک و راحت است، برای همین از بار زباله‌های ساختمانی نیز کاسته می‌شود.»
حقوقی که از شهروندان
در ساخت و ساز‌ها تضییع می‌شود
چالش دیگری که در ساخت و سازهایمان همیشه گریبانگیرمان بوده  اما هیچ راه حل قانونی منسجمی برای آن نداریم ،رعایت حقوق شهروندی در ساخت و ساز هاست. در این رابطه هم باید به حقوق شهروندی مالک پرداخت و هم حقوق شهروندی همسایگان در مجاورت ساخت و ساز و نیز عابران و اهالی محل ساخت و ساز را در نظر گرفت.
حقوق مالک این‌طور تعریف می‌شود که شخص سرمایه گذار حق دارد به حدی که هزینه کرده از ساختمان مقاوم ،باکیفیت و شیکی بر خوردار شود. به عبارت دیگر معمار ازکیفیت مصالح و کارش نزند.
حقوق شهروندان نیز این‌طور تعریف می‌شود که به ازای درد سرهایی که به دلیل مجاورت با محل ساخت و ساز متحمل می‌شوند لااقل مرجعی وجود داشته باشد که جلو برخی زیاده روی تضییع حقوق همسایگان و عابران را گرفته و مشکلات اینچنینی را پیگیری نماید.