شگفتی‌های رشد جنین در قرآن
قرآن مجید مراحل تکامل جنین را در رحم مادر در مراحل شش‌گانه خلاصه می‌کند:
1- مرحله نطفه؛ 2- مرحله تبدیل نطفه به علقه؛ 3- تبدیل علقه به مضغه؛ 4- تبدیل مضغه به استخوان؛ 5- پوشش استخوان با گوشت؛ 6- آفرینش تازه با دمیدن روح.
توضیح مطلب اینکه یکی از محورهای مهم و قابل توجه در آیات قرآن، موضوع پیدایش و آفرینش جنین است که به عنوان نقطه آغاز حیات انسانی مطرح گردیده، در یک آمار کلی، قرآن در 41 سوره با 76 آیه با بیانی شیوا به این موضوع پرداخته است، چرا که مرحله جنینی، یکی از ظریف‌ترین مراحل زندگی انسان است که دارای اسرار و شگفتی‌های فراوانی بوده و همگان را در حیرت فرو برده است.
قرآن با عبارات بسیار رسا اشاره می‌کند که شگفتی‌های دنیای جنین چنان گسترده است که گاهی از حد اندیشه بشر خارج است، به گونه‌ای که در دانش جنین‌شناسی نیز با همه پیشرفت‌هایش، هنوز بسیاری از رازها و معماهای ناگشوده پیرامون آفرینش و رشد جنین باقی مانده است.
عجایب حکمت که خداوند متعال در خلقت رحم و پرورش جنین به کار برده است، قرآن ضمن اشاره به این موضوع، بشر را به مطالعه پیرامون آن دعوت می‌کند تا ضمن آشنایی با مراحل گوناگون این دوره به عظمت آفریدگار نیز پی ببرد.
نکته جالب آن است که قرآن، تمام مراحل آفرینش و رشد جنین را با اصطلاحاتی به ظاهر ساده، بیان کرده است به گونه‌ای که برای انسان‌های آن زمان نیز به آسانی قابل درک بود. اما با وجود این، داده‌های قرآن درباره جنین، آنچنان دقیق هستند که گاهی به نظر می‌رسد فهم آن برای افرای که در قرن هفتم میلادی زندگی می‌کرده‌اند، ناممکن به نظر می‌رسیده است.
به عبارتی اگر به خوبی در این آیات نگریسته شود، می‌توان فهمید اطلاعاتی که قرآن ارائه داده، از سطح فهم مردم آن زمان بسیار بالاتر بوده است، به طوری که دانش جنین‌شناسی تنها زمانی توانست برخی از داده‌های قرآنی را اثبات کند که شیوه علمی مطالعه جنین را طی قرن اخیر تغییر داد و در قرن بیستم، رشته جنین‌شناسی تجربی شکل گرفت که جنین‌شناسی را از یک علم توصیفی، به علمی تبدیل کرد که با دستیابی به فن‌آوری‌های پیچیده و پیشرفته سلولی، بتواند به فهم روشن‌تر در روند شکل‌گیری جنین بپردازد.
برای ارائه نظر جامع و کامل قرآن درباره موضوع آفرینش و رشد جنین، باید آیات قرآن با چینش منطقی دسته‌بندی شود:
1- استقرار سلول تخم تکثیر یافته در رحم مادر
قرآن می‌گوید: ما انسان را از نطفه (بی‌ارزشی) آفریده‌ایم... و حقیقتا این اعجاز الهی است که توان تبدیل دو سلول اسپرم و تخمک بسیار ریز میکروسکوپی را به انسان بزرگ و کامل و بالغ‌داراست.
از نظر زیستی، سلولی که از اتصال تخمک و اسپرم حاصل می‌شود، «سلول تخم» نام دارد. در عرض 2 روز پس از بارداری، این سلول سفر خود را از طریق لوله حمل تخمک (لوله رحمی) به سمت رحم آغاز می‌کند که این امر با فعالیت عضلات جدار لوله رحمی میسر می‌شود. در همین زمان، سلول، تخم خود را مکررا تقسیم می‌کند تا مجموعه‌ای از سلول‌ها به نام «مورولا» حاصل شود. پس از 5 تا 7 روز، این مجموعه سلول به رحم می‌رسد. این مجموعه، خود را به صورت امنی در آندومتر (سطح داخلی رحم) جای داده و به رشد خود ادامه می‌دهد و از این لحظه به بعد، به خوبی تثبیت می‌شود و این، همان موضوعی است که قرآن از آن به عنوان «ثم جعلناه نطفهًْ فی قرار مکین» (1) یاد کرده است.
2- تبدیل نطفه به علقه (لخته خون) و شروع خلقت انسانی
مرحله بعدی، مرحله علقه است که از روز 15 تا روز 24 جنینی است. در این مرحله، رویان توسط بند ناف به دیواره رحم متصل می‌شود. خون در رگ‌ها به صورت جزایر خونی تشکیل می‌شود و به رویان، شکلی شبیه لخته خون می‌دهد. علقه اولین مرحله‌ای است که نطفه، که استعداد انسان شدن را دارد، وارد مرحله شکل یافته‌ای می‌شود.
لازم به ذکر است که در مرحله علقه موجود لخته‌ای شکل و زالو مانند به وجود می‌آید که قرآن از آن، به علقه تعبیر می‌کند، زیرا هم از نظر شکل و هم از نظر حرکت ظاهری، مانند زالو بوده و نیز از این جهت که علقه می‌تواند به جسم معلق اشاره داشته باشد، زیرا جنین در شش روز اول، در داخل لوله رحمی به صورت معلق و متحرک به سمت حفره رحمی حرکت می‌کند.
3- مرحله مضغه (بافت نرم)
قرآن پس از مرحله علقه، سخن از مضغه به میان می‌آورد یعنی لخته گوشت مانندی که حالت قوام پیدا کرده و شبیه گوشت جویده شده است که علت نامگذاری آن در قرآن شکل جنین است که به صورت شیئی که جویده شده، دیده می‌شود. گفتنی است که رویان در روز 26-24 جنینی وارد مرحله مضغه می‌شود. این مرحله از مراحل جنین، مرحله‌ای است که قابلیت جنین برای دریافت صورت انسانی و ادامه مراحل بعدی برای تبدیل شدن به انسان کامل روشن می‌شود. چه بسا در برخی موارد، جنین چنین قابلیتی را نباید و در نهایت یا سقط صورت می‌گیرد و یا به صورت انسان ناقص‌الخلقه‌ای متولد می‌شود. خداوند از این حقیقت با تعبیر«مخلقه» و «غیر مخلقه» یاد کرده است.
4- مرحله عظام (رشد استخوان‌ها)
چهارمین مرحله از تکامل انسانی از نظر قرآن، شکل‌گیری استخوان‌ها و پوشاندن آنها با گوشت است.
در طی هفته چهارم، در جنین قطعاتی به نام سوماتیت به وجود می‌آیند که از این نواحی، قسمت وسیعی از اسکلت استخوانی و عضلانی بدن شکل می‌گیرد و رشد اجزای ابتدایی تا پایان هفته شانزدهم، یعنی حدود چهارماهگی، سیر تکامل خود را طی می‌کند.
از نظر علمی، از هفته چهاردهم، فعالیت استخوان‌سازی، اسکلت جنین و حرکات اندامی آن، به خصوص با روش «اولتراسونوگرافی» مشاهده پذیرند.
هرچند استخوان‌سازی به معنای اسکلت انسانی در این مرحله شکل می‌گیرد، در تفسیر آیات مورد بحث، «به تبدیل مضغه به استخوان» باید توجه کرد. رشد جنین از این مرحله به بعد، از نظر شکل اندامی و ظاهرپوست و سایر ویژگی‌ها، گواه صادقی بر این است که قرآن به زیبایی اشاره می‌کند که ما استخوان‌ها را از گوشت پوشش دادیم. یعنی شکل ظاهری جنین به پایان رسیده است.
5- مرحله پوشش استخوان ها با گوشت
قرآن به این مرحله با فقره «فکسونا العظام لحما» اشاره می‌کند.
تعبیر پوشش با گوشت، می‌تواند اشاره به شکل‌گیری عضلات در جنین باشد که در هفته هفتم و هشتم شکل گرفته و تقریبا چهره انسانی جنین کم‌کم آشکار می‌شود. بعد از تکمیل این مرحله، حرکت جنین آغاز می‌گردد.
آنچه در این آیات مهم است، این است که قرآن در زمانی به مراحل رشد جنین برای توجه به قدرت خداوند اشاره می‌کند که وسایل علمی پزشکی قدرت نمایش این مراحل را نداشتند و قرآن بدون اینکه وارد جزئیات بشود، توجه انسان را به این شگفتی‌ها جلب می‌کند.
6- مرحله آفرینش برتر
خلقت انسان در آیات قرآن، از دو منظر مورد توجه قرار گرفته است؛ یکی بعد مادی او که از این لحاظ، منشأ خلقت انسان را خاک یا گل می‌داند و با این بیان، هم به عناصر مادی وجود او اشاره می‌کند و هم به جنبه نمادین خلقت مادی. سپس مراحل خلقت جنین در قرآن مطرح شده است، از نطفه تا پایان مراحل جنینی که شکل کامل انسانی می‌گیرد. این مراحل به تفصیل در منابع علمی آمده است. اما قرآن به زبان علمی به تبیین پدیده جنین‌شناسی نپرداخته است. لذا یافته های علمی جنین‌شناسی می‌تواند تفسیر آیات قرآن در این زمینه باشد.
دوم بعد معنوی او است که قرآن در این باب، بیان می‌کند که خداوند پس از تکمیل خلقت مادی، خلقت دیگری را که دمیدن روح الهی است، در انسان ایجاد می‌کند. چنانکه می‌فرماید:
«ثم انشأناه خلقا آخر»(2) بدین ترتیب خلقت انسان با دو بعد مادی و معنوی کامل شده و انسان شایستگی تکلیف الهی را پیدا می‌کند.(3)
* از ماهنامه مکتب اسلام شماره 710
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- سوره مومنون، آیه 13؛ مرسلات: آیه 21.
2- سوره مؤمنون، آیه 14.
3- پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، مقاله تحت عنوان مراحل رشد جنین از منظر قرآن، نویسندگان؛ نورمحمدی و غلامرضا با تلخیص.