چگونگی حساب کشیدن از بندگان
 در روز قیامت
عَن اَمیرِالمُؤمِنین(ع) قالَ: یوقَفُ‌ العَبدُ بَینَ‌ یَدَیِ‌ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقولُ قیسوا بَینَ نِعَمی ‌عَلَیهِ وَ بَینَ عَمَلِهِ فَسَتُغرِقُ النِّعَمُ العَمَلَ فَیَقولونَ قَدِ استَغرَقَتِ النِّعَمُ العَمَلَ فَیَقولُ هَبوا لَهُ نِعَمی ‌وَ قیسوا بَینَ الخَیرِ وَ الشَّرِّ مِنهُ فَاِنِ استَوَی العَمَلانِ اَذهَبَ اللهُ الشَّرَّ بِالخَیرِ وَ اَدخَلَهُ الجَنَّهًَْ فَاِن کانَ لَهُ فَضلٌ اَعطاهُ اللهُ بِفَضلِهِ وَ اِن کانَ عَلَیهِ فَضلٌ وَ هُوَ مِن اَهلِ التَّقوی لَم یُشرِک بِاللهِ تَعالی وَ اتَّقَی الشِّرکَ بِهِ فَهُوَ مِن اَهلِ المَغفِرَهًِْ یَغفِرُ اللهُ لَهُ بِرَحمَتِهِ اِن شاءَ وَ یَتَفَضَّلُ عَلَیهِ بِعَفوِه.(۱)؛
 امیر مؤمنان(ع) فرمود: بنده را در مقابل خداوند می‌ ایستانند، پس خداوند می‌فرماید میان نعمت‌بخشیِ من به او و کردارش مقایسه کنید. پس می‌گویند نعمت‌ها کردار او را در بر می‌گیرند. خداوند می‌فرماید نعمت‌هایم را بر او ببخشایید و میان نیکی و بدیِ او مقایسه کنید. پس اگر نیکی و بدیِ او یکسان باشد، خدا بدیِ او را با نیکی از میان می‌برد و او را در بهشت داخل می‌سازد. پس اگر [نیکی بر بدی] برتری داشت، خداوند به [مقدار] برتری‌اش به او عطا می‌کند و اگر [بدی بر نیکی] به ضرر او برتری داشت ولی از تقواپیشگانی بود که به خدا شرک نورزیده و از شرک به او دوری نموده بود، پس او از آمرزیده‌شدگان است که خداوند اگر بخواهد، با رحمت خود بر او می‌بخشاید و با بخشش خود به او برتری می‌بخشد.
 * * *
یوقَفُ‌ العَبدُ بَینَ‌ یَدَیِ‌ اللهِ عَزَّ وَ جَل،
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: در روز قیامت، بنده‌ خدا را در مقابل خدای متعال برای محاسبه نگاه می‌دارند.
-  فَیَقولُ قیسوا بَینَ نِعَمی‌عَلَیهِ وَ بَینَ عَمَلِه؛
خداوند متعال به ملائکه‌ای که موکَّل بر این کار هستند می‌فرماید که مقایسه کنید، بسنجید، میان نعمت‌هایی که من به او دادم و کاری که او در دنیا انجام داده است؛ اینها را با هم مقایسه کنید، ببینید کدام بیشتر است.
-  فَسَتُغرِقُ النِّعَمُ العَمَلَ فَیَقولونَ قَدِ استَغرَقَتِ النِّعَمُ العَمَ؛
مقایسه می‌کنند، می‌گویند پروردگارا! این نعمت‌هایی که تو به او دادی همه‌ عملِ او را فراگرفت. «فَسَتَغرِقُ» یعنی فراگرفت؛ امّا ما اگر بخواهیم درست معنا را بگوییم، باید بگوییم غرق کرد در خودش. اصلاً نعمت‌های خدا کجا، عملِ بنده کجا!
-  فَیَقولُ هَبوا لَهُ نِعَمی ‌وَ قیسوا بَینَ الخَیرِ وَ الشَّرِّ مِنه؛
بعد که ملائکه این گزارش را عرض می‌کنند خدمت ذات اقدس پروردگار، خطاب می‌رسد نعمت‌ها را حساب نکنید؛ همه‌ نعمت‌ها مالِ او، بخشیدیم؛ نگاه کنید در عمل خودِ او ببینید کار خیری که انجام داده بیشتر است، یا کار شرّی که انجام داده بیشتر است.
-  فَاِنِ استَوَی العَمَلان
اینها مقایسه می‌کنند. کارهای خیرِ او و کارهای شرّ او آنجا حاضر است؛ همه چیز حاضر است؛ کارهای خیر او هم آنجا واضح است، حاضر است، بلکه مجسّم است، کارهای شرّ او هم مجسّم است، ملائکه بلافاصله اینها را با هم مقایسه می‌کنند.
اَذهَبَ اللهُ الشَرَّ بِالخَیرِ وَ اَدخَلَهُ الجَنَّهًْ؛
این روایت جزوِ روایاتِ مبشّرات است. اگر کار خیر او و کار شرّ او با هم برابر بود، خدای متعال می‌فرماید به برکت و به صدقه‌ سرِ کارهای خیری که این کرد، کارهای شرّش را بخشیدیم، می‌برندش بهشت. ما چه نتیجه‌ای بگیریم؟ اینکه هرچه می‌توانیم، کار خیر را زیاد کنیم که با شروری که از ما سرمی‌زند، قابل مقایسه باشد؛ یعنی جوری باشد که اگر بیشتر نیست، اقلّاً برابر باشد که خدای متعال این جوری خطاب کند، بگوید خیلی خوب، بخشیدیم کارهای شرّش را به‌خاطر کارهای خیرش.
-  فَاِن کانَ لَهُ فَضلٌ اَعطاهُ اللهُ بِفَضلِه؛
اگر چنانچه زیادی‌ای به نفع او وجود داشت، یعنی کار خیرش بیشتر بود، اینجا به‌خاطر آن زیادی‌ای که در کار او هست، خدای متعال هم تفضّل می‌کند و به او اعطا می‌کند؛ عطای الهی، به‌خاطرِ زیادتیِ خیر بر شر.
-  وَ اِن کانَ عَلَیهِ فَضلٌ وَ هُوَ مِن اَهلِ التَّقوی لَم یُشرِک بِاللهِ تَعالی وَ اتَّقَی الشِّرکَ بِهِ فَهُوَ مِن اَهلِ المَغفِرَهًِْ یَغفِرُ اللهُ لَهُ بِرَحمَتِهِ اِن شاءَ وَ یَتَفَضَّلُ عَلَیهِ بِعَفوِه؛
اگر زیادتی به ضرر او بود، یعنی کار شرّ او بیشتر از کار خیرش بود، اگر این جور شد، آن وقت نگاه می‌کنند؛ اگر چنانچه کار خیرش کمتر از کار شر است امّا خودِ او از اهل تقوا است، شرک نورزیده، تقوای الهی را پیشه کرده، خلاصه خداترس بوده است، از خدا می‌ترسیده، ملاحظه‌ خدای متعال را می‌کرده، از شرک به ذات اقدس الهی پرهیز کرده، ولو حالا کارهای شرّ بیشتری هم از او سر زده است، اینجا جای مغفرت است، خدای متعال او را می‌آمرزد.
آن صورتِ دیگر را که در این روایت بیان نمی‌فرماید که اگر شرکِ بالله کرده بود و تقوای از شرک نبود، چه مصیبت‌هایی در انتظار او است؛ این دیگر اینجا نیامده، در آیات قرآن هست. در دعاهای حضرت باقر(علیه‌السّلام) این عبارات هست: و عَظُمَ حِلمُکَ فَعَفَوت.(۲)(بزرگی حلم تو باعث می‌شود که از بندگان گذشت کنی)  پس بنابر‌این، این روایت مبشّر است. ما اوّلاً سعی کنیم عمل خیر را بیشتر کنیم، ثانیاً سعی کنیم هرچه می‌توانیم از شرور(گناهان) خودمان کم کنیم، ثالثاً تقوای از شرک را و پایبندی به توحید را توجّه داشته باشیم.
شرح حدیث در ابتدای جلسه درس خارج فقه؛ 1397/07/17
ــــــــــــــــــــــــ
۱) امالی طوسی، ص ۲۱۲، مجلس هشتم؛
۲) امالی صدوق، ص ۳۹۰.
* پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب