محمدمهدی رشادتی
سخت‌ترین مصیبت
در روابط اجتماعی به خصوص در محیط خانواده، حسن رفتار، گفتار بسیار حائز اهمیت است، دوام و استحکام روابط دوستانه میانه افراد جامعه، و نیز صفا و گرمی ارتباطات میان اعضاء یک خانواده، کاملا به نوع سلوک اخلاقی ما بستگی دارد.
قطعا به همان اندازه که خوش‌اخلاقی در تحکیم همگرایی و هم‌افزایی موثر است، در مقابل بداخلاقی ما انسان‌ها، عامل بسیار تاثیرگذاری در تخریب روابط صمیمانه میان افراد به شمار می‌رود.
برخی از مردم مشکلات اجتماعی، کمبودهای اقتصادی، بلاهای غیرمنتظره، سیل‌ها، زلزله‌ها، ویرانی‌های ناشی از جنگ، از دست دادن عزیزان، و... را مصیبت‌های دردناک به حساب می‌آورند.
البته حق با آن‌هاست. زیرا هر یک از موارد فوق قطعا مصیبت و بلای سنگین است. اما در مقام مقایسه بداخلاقی و ناهنجاری‌های رفتاری را آن‌گونه که لازم است، مورد توجه قرار نمی‌دهند.
از دیدگاه امام ‌حسن‌ مجتبی(ع) بداخلاقی از هر مصیبت و بلایی سخت‌تر و ناگوارتر است.
«اشد من المصیبهًْ سوء الخلق» (فرهنگ سخنان امام‌ حسن(ع) محمد دشتی، ص 40)
زیرا ناراحتی‌های ناشی از بلاها و گرفتاری‌ها بالاخره بعد از مدتی تمام می‌شود، ولی چنانچه عادت‌های زشت بداخلاقی اصلاح و درمان نشود، تا پایان عمر دامن‌گیر انسان خواهد بود.
اگر ز دست بلا بر فلک رود بدخوی
ز دست خوی بد خویش در بلا باشد(سعدی)
تابلوهای سیاه و سفید
با اینکه همه ما خصوصیات و مصادیق بداخلاقی را به خوبی می‌شناسیم ولی برای وضوح بیشتر در همین ابتدا توجه خوانندگان محترم را به تماشای دو تابلوی زیر جلب می‌کنم و تقاضا دارم آن‌ها را خوب ملاحظه
فرمایند:
تابلوی سیاه و کدر:
داد و فریاد زدن، سرزنش کردن و عیب‌جویی، زود عصبانی‌ شدن، بدگمانی و سوءظن، ناسزاگویی و بدزبانی، جر و بحث و مجادله کردن بیهوده، کتک‌کاری و زورگویی، مسخره کردن، امر و نهی کردن بی‌منطق، غیبت و بدگویی پشت سر آدمی، حسادت ورزیدن، کینه به دل گرفتن، انتقام و عوض درآوردن، تنگ‌نظری و خسیس بودن، مقایسه کردن همسر با دیگران، قهر کردن، فاش کردن اسرار، من من گفتن،  از خود راضی بودن و تحقیر کردن و...
تابلوی سفید و روشن:
حلیم و بردبار، ملایم، آرام و سنگین، لطیف و نرم، مودب، خوش‌بیان، گوش ‌‌شنوا، اهل گفت‌وگو، تعامل، ناصح و خیرخواه، احترام‌کننده، شاداب و بانشاط، خوش‌بین، متواضع و فروتن، امین و حافظ اسرار، صبور و شکیبا، خنده‌رو خوش‌رو، قدرشناس، مهربان و دل‌سوز، سخاوتمند، عفوکننده، متین و بزرگوار، مداراکننده، و...
آسیب‌های بداخلاقی
مرد یا زن بداخلاق از حیث روان شناختی:
1- روانی پریشان و آشفته دارد.
2- امورات او با سختی و گره خوردن همراه است.
3- همیشه احساس می‌کند که تنها و غریب است و این تنهایی موجب ترس و وحشت وی می شود.
4- به خانواده و اطرافیان و دوستان خویش نوعی نگاه بدبینانه دارد.
5- تا پایان عمر گرفتار بلای خودساخته است.
مرد یا زن بداخلاق از حیث جامعه شناختی:
1- پی‌درپی موجبات ناراحتی و سلب آسایش خانواده و دوستان را فراهم می‌کند.
2- شأن و منزلت و احترام خود را نزد دیگران از دست می‌دهد.
3- لذت و شیرینی و طعم زیبایی زندگی را به تلخی و زشتی مبدل می‌کند.
4- دوستان و رفیقان صمیمی خود را از دست می‌دهد.
5- در مقابل به شمار دشمنان خود می‌افزاید.
6- محبت خانواده خویش را روز به روز از دست می‌دهد.
7- رزق و روزی الهی خود و خانواده را می‌کاهد. (غرر‌الحکم، آمدی، ج 1 ص 336 و 338، میزان‌الحکمه، ری‌شهری، ج 1 ص 333)
مکن خواجه بر خویشتن کار سخت
که بدخوی باشد نگوسار بخت
به نرمی زدشمن توان کند دوست
چو با دست سختی کنی دشمن اوست
(سعدی)
تحقیر همسر، آغاز فروپاشی خانواده
مقام معظم رهبری در خطبه عقد به عروس و داماد می‌فرماید: ظلم، تبعیض و اهانت، در هر حالی غلط است. اگر شما عالی‌ترین مرد دنیا باشی و زن شما مثلا از لحاظ سواد و معلومات و... یک خانم کم‌سوادی باشد، یا از یک خانواده پایینی باشد، شما حق کمترین ظلم و اهانتی را به او ندارید.
این البته فقط مخصوص ما نیست. این اروپایی‌های ادکلن‌زده اتو کشیده، گاهی خیلی بدتر از جوامع ما به زن‌ها ظلم می‌کنند. مرد حق ندارد - ولو بالاتر از زن باشد- به زنش جفا کند.
زن هم همین‌طور، گاهی زن، یک خانم باسواد تحصیل‌کرده است که مثلا حالا با یک مرد کارگری ازدواج کرده است. او هم حق ندارد مرد را تحقیر کند. مرد باز هم برای او نقطه اتکایی است. باید به او تکیه کند. باید او را از لحاظ روحی چنان حفظ کند که بشود به او تکیه نماید. این خانواده سالم است. اگر خانواده را این طوری تشکیل دادید، بدانید که یک رکن اساسی سعادت خودتان را تأمین کرده‌اید. (مطلع عشق، محمدجواد حاج علی‌اکبری، ص 178)
از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند: «بدبختی و بدیمنی چیست؟ فرمود: بداخلاقی. بداخلاقی عمل خوب را تباه می‌سازد همچنانکه سرکه عسل را فاسد می‌کند.»
به حضرت خبر دادند که فلان زن روزها روزه می‌گیرد و شب‌ها نماز می‌خواند، اما بداخلاق است و همسایه ها را زخم‌زبان می‌زند. رسول خدا(ص) فرمود: خیری در این زن نیست، بلکه او وارد دوزخ خواهد شد. روزی از پیامبر(ص) پرسیدند: دین چیست؟ حضرت چهار مرتبه تکرار کرد که دین یعنی خوش‌اخلاقی. دین آن است که خشمگین و عصبانی نشوید. (مجموعه ورام، ورام ج 1 ص 170- 171)
مرحوم مجتهدی تهرانی نقل می‌کند:
از برخی دختران فراری از منزل پرسیدند: چرا فرار کردید؟ پاسخ دادند: چون پدرمان بداخلاق است.
در حدیث داریم: کاری کنید که تا زنده هستید،‌ مردم به شما علاقه‌مند باشند و وقتی هم که فوت کردید برای شما گریه کنند.
در حدیث آمده: «زن در خانه مرد بداخلاق غریب است.» (گناهان کبیره، مجتهدی تهرانی، ص 293-290)
تندخویی و فشار قبر
سعد بن معاذ از اصحاب بزرگ پیامبر (ص) فوت کرد. رسول خدا(ص) او را با احترام کامل دفن کرد و حتی با پای برهنه و بدون ردا جنازه‌اش را تشییع فرمود.
مادر سعد کنار قبر آمد و گفت: ای سعد بهشت بر تو گوارا باد. حضرت فرمود: چنین با یقین از طرف خدا خبر نده. او هم‌اکنون به خاطر تندخویی با خانواده خود،‌ گرفتار فشار قبر است. (بحارالانوار،‌ مجلسی، ج 6 ص 217)
به دوزخ برد مرد را خوی زشت
که اخلاق نیک آمدست از بهشت (سعدی)
صابر و شاکر
شخص صاحب‌منصبی به خانم جوانی که آشنای او بود، گفت: ای خانم، حیف از تو نیست که با این جوانی و جمال،‌ به آن مرد بداخلاق دل بسته‌ای؟ به چه چیز او علاقه‌مندی؟ به مالش یا اخلاقش و یا جمال و زیبایی‌اش؟
رنگ از چهره خانم پرید و گفت: فلانی، گمان نمی‌کردم تو با این مقام و منصب،‌ سخن‌چینی و بدگویی کنی؟ مگر این سخن را از پیامبر(ص) نشنیده‌ای که فرمود: نیم ایمان صبر و نیم دیگر آن سپاسگزاری است.
من باید خدا را به سوی واسطه این که نعمت جوانی و زیبایی را به من عطا کرده و اخلاق خوب نصیبم نموده،‌ شکر کنم و شکرش این است که با این شوهر بسازم و در برابر «بد اخلاقی» او صبر کنم. دنیا می‌گذرد و من می‌خواهم با ایمان کامل از دنیا بروم. (شط شراب، ‌م‌الف ص 166)
جمع‌بندی
خداوند مهربان به طور فطری قدرت تشخیص خوب و بد، حق و باطل را در نهاد بشر قرار داده است. همه ما به خوبی می‌دانیم که چه چیزی خوب است و چه چیزی بد. چه چیزی حق است و چه چیزی باطل.
با این حال بعضی از ما انسان‌ها،‌ گفتار و رفتارمان پسندیده نیست. شاید علت آن «عادت،  تربیت خانوادگی، دوستان غیرصالح، محیط اجتماع و...» باشد.
صرف نظر از عوامل ناهنجاری‌‌های اخلاقی، این را خوب می‌دانیم که اصلاح رفتار و گفتار نادرست،‌ گرچه سخت و دشوار می‌نماید،  ولی محال نمی‌باشد.
اگر تصمیم قاطع بگیریم و همت به خرج دهیم، با تمرین و ممارست قادر خواهیم بود به تدریج و گام به گام، خلق و خوی‌های زشت و ناپسند را از صفحه دل و جان خود دور سازیم.
عزیز من این امر شدنی است. چنانچه پشتکار داشته باشیم،‌ این اهداف دست‌یافتنی است. در این راه یکدیگر را تشویق و یاری نماییم. مهم‌تر از همه از خدا بخواهیم تا ما را در این مسیر خودسازی کمک کند. تنها راه پیشرفت معنوی همین است. نقل می‌کنند: شخصی به مرحوم علامه طباطبائی گفت: یک ریاضتی برای پیشرفت معنوی به من بفرمایید. علامه فرمود:‌ بهترین ریاضت برای شما،‌ خوش اخلاقی با خانواده است. (پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه)
در ضمن این فصل در واقع مقدمه مباحث آینده است. و در فصول آتی به موثرترین مصادیق بداخلاقی خواهیم پرداخت.