سرویس اقتصادی-

از ابتدای دهه 90 شمسی که تحریم‌های نظام سیاسی غرب علیه کشورمان وارد مرحله جدیدی شد، دو نگاه در سیاست خارجی کشور مطرح گردید؛ گروه اول معتقد بودند باید به غرب و کشورهای بزرگ وصل شد و از این طریق به توسعه اقتصادی دست یافت. این طیف پس از هشت سال، یک بار دیگر در سال 92 دولت را در دست گرفتند و بزرگ‌ترین پروژه خود یعنی برجام را به سرانجام رساندند، ولی حالا با گذشتن نزدیک به پنج سال از آن روز و خروج آمریکا و تبع آن یعنی امتناع شرکت‌های اروپایی از حضور در ایران، شکست این پروژه بر همگان آشکار شده است. شرکت‌های خارجی از ترس تحریم آمریکا، قراردادهایی را که عموماً محرمانه منعقد کرده بودند زیر پا گذاشتند و یکی پس از دیگری، نیامده از ایران رفتند.
اما در مقابل، یک دیدگاه دیگر با محوریت قرار دادن تولید داخلی، بر اولویت روابط تجاری با همسایگان تأکید داشت؛ موضوعی که در دولت تدبیر و امید مهجور ماند و در مواردی که به طور استثناء مورد توجه قرار گرفت، نتایج درخشانی در پی داشته است.
تجربه مثبت همسایه شرقی
یکی از این موارد که از دولت قبل آغاز شد و در این دولت ادامه یافت، استفاده از ظرفیت بکر بازار افغانستان است.
رایزن بازرگانی سفارت ایران در افغانستان درباره وضعیت تجارت ایران با این کشور اظهار کرد: در سال اول ورود به بازار افغانستان، میزان صادرات ما به این کشور حدود یک ‌میلیارد دلار بود که در سال 1390 صادرات ما به این کشور به سه میلیارد دلار افزایش یافت. البته بعد از سال 1390 تا حدودی صادرات ما به این کشور کاهش یافت، اما اکنون صادرات ایران به افغانستان به رقمی حدود سه تا چهار میلیارد دلار در سال رسیده است.
محمدمهدی جوانمرد قصاب در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، با ‌اشاره به جمعیت 40 میلیون نفری افغانستان و حجم واردات شش تا هفت میلیارد دلار این کشور در هر سال، در رابطه با مشکلات و موانع صادراتی ایران به افغانستان، گفت: اگرچه هدف ما توسعه صادرات به کشور افغانستان است؛ اما زیرساخت‌های صادراتی در مرزهای شرقی دو کشور ضعیف است، لذا لازم است تا مسئولان مربوطه در ایران و افغانستان در راستای توسعه همکاری‌های تجاری و بازرگانی به این مسئله توجه بیشتری داشته باشند و این زیرساخت‌ها را فراهم کنند.
بازار نیم میلیارد نفری
نکته قابل تأمل آن است که ظرفیت پیرامون ایران منحصر به افغانستان نیست. ایران با 15 کشور با مجموع جمعیت بیش از نیم میلیارد نفر مرز مشترک زمینی یا دریایی دارد و همین موضوع ظرفیت کم نظیری را برای برقراری روابط تجاری با این همسایگان و رونق تولید و افزایش‌ اشتغال و تأمین ارز مورد نیاز کشور در شرایط سخت تحریم فراهم نموده است.
بازار گسترده اطراف ما، ایران را هم برای فروش بخش قابل توجهی از تولیدات داخلی و هم تأمین کالاهای مورد نیاز مورد، از سایر نقاط دنیا بی‌نیاز خواهد کرد و جالب اینکه برخی از مناسبات غیر اقتصادی بین ایران و این کشورها وجود دارد که زمینه را برای بهره‌برداری اقتصادی مهیا می‌کند.
به عنوان مثال، موقعیت جغرافیایی کشوری مانند عراق در کنار همبستگی‌های فرهنگی و مذهبی، ایران را به عنوان شریک تجاری مطمئن و تأمین‌کننده انرژی این کشور تقریبا بی‌رقیب کرده است.
عراق با جمعیت (بازار مصرفی) ۳۹ میلیون نفری ۹۵ درصد مایحتاج خود را از طریق واردات تامین می‌کند. ارزش واردات عراق در هر سال بیش از ۷۰ میلیارد دلار است، اما سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار کمتراز ۶.۵ میلیارد دلار بوده است.
چند ماه قبل بود که وزیر نیرو در سفری به عراق، 400 میلیون دلار از طلب ما از همسایه غربی را دریافت کرد و این در حالی است که این طلب‌ها را شرکای اقتصادی ما در غرب و شرق، دریغ می‌کنند. به عنوان مثال، کره جنوبی از پرداخت میلیاردها دلار بدهی خود به بهانه تحریم‌های آمریکا خودداری می‌کند و اصرارهای مسئولان هم تا کنون به نتیجه قطعی نرسیده و با توجه به اظهارات برخی مسئولان، ممکن است بخشی از آن در آینده آزاد شود.
بهره اندک از بازاری بزرگ
وضع همکاری اقتصادی ما با سایر همسایگان هم چنگی به دل نمی‌زند.
به گزارش خبرگزاری دانشجو، ترکیه با جمعیت ۸۲ میلیون نفری سالانه ۲۳۳ میلیارد دلار کالا وارد می‌کند، ولی سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار چهار میلیارد دلار بوده است.
پاکستان با جمعیت ۲۰۰ میلیون نفری سالانه ۵۷ میلیارد دلار کالا وارد می‌کند که سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار ۹۳۰ میلیون دلار بوده است.
ترکمنستان با جمعیت شش میلیون نفری سالانه حدود پنج میلیارد دلار کالا وارد می‌کند، اما سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار تنها ۴۱۷ میلیون دلار بوده است.
آذربایجان با جمعیت ۱۰ میلیون نفری سالانه نزدیک به ۹ میلیارد دلار کالا وارد می‌کند. سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار ۳۲۰ میلیون دلار بوده است.
ارمنستان هم با جمعیت سه میلیون نفری سالانه چهار میلیارد دلار واردات دارد که سهم ایران در سال ۹۶ از این بازار ۲۰۵ میلیون دلار بوده است.
بر اساس این گزارش، «با یک حساب ساده مشخص می‌شود در همسایگی با هفت کشور (مرز خاکی)، بازاری ۳۷۰ میلیون نفری به ارزش سالانه‌ ۳۰۰ میلیارد دلاری در دسترس کشورمان قرار دارد که با وجود ‌اشتراکات فراوان و تمایل مضاعف برای تعامل با ایران و نزدیکی و پایین بودن هزینه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت، اما سهم ناچیز پنج درصدی به ارزش ۱۵ میلیارد دلار مورد استفاده ایران قرار گرفته است.
کل صادرات غیر نفتی ایران به تمام نقاط جهان در سال ۹۶ کمتر از ۴۷ میلیارد دلار بود در حالی که تنها با تامین کالای ۲۰ درصد از بازار همسایگان خاکی (بدون در نظر گرفتن هشت همسایه دریایی) می‌توان معادل ۶۰ میلیارد دلار صادرات داشت و در واقع سهم درآمد ملی از صادرات کالا‌های غیر نفتی کشور را به دو برابر ارتقا داد.»
آغوش باز سوریه
از سوی دیگر،روابط حسنه تجاری حتی درباره کشوری مانند سوریه که مرز مشترک با ایران ندارد، ولی پیوندهای عمیق دیگری با کشورمان دارد هم قابل توجه است.
مردادماه سال گذشته بود که مسئولان سوری پس از گذشت هشت سال از همکاری ایران و سوریه در جبهه مقاومت، با برگزاری همایش فرصت­های سرمایه­‌گذاری سوریه در تهران، از اولویت داشتن شرکت­‌های ایرانی برای حضور در بازسازی سوریه خبر دادند.
رانیا احمد، معاون وزیر اقتصاد و تجارت خارجی سوریه در این برنامه اعلام کرد که «اولویت ما برای جذب سرمایه‌گذار از بین کشورهای دوست و در رأس آنها جمهوری اسلامی ایران است و این برای ما شعار نیست بلکه اولویت است.» عدنان محمود، سفیر سوریه در تهران هم گفت: «دولت سوریه در رأس برنامه‌های خود توجه به شرکت‌های دولتی ایران دارد و تأکید به ارائه تسهیلات به شرکت‌های دولتی و خصوصی ایران می‌کند.»
حال در این وضعیت که آغوش سوریه به روی ایران باز است، به نظر می‌رسد هنوز ایران در این کشور رایزن اقتصادی ندارد. حتی آبان سال گذشته یک عضو هیئت‌ رئیسه اتاق بازرگانی ایران با‌ اشاره به اینکه ضعف نبود رایزن اقتصادی در سوریه به طور کامل احساس می‌شود گفت که هزینه حقوق و استقرار رایزن اقتصادی در سوریه را اتاق بازرگانی متقبل می‌شود، اما هنوز معلوم نیست این جایگاه چه سرنوشتی پیدا کرده است.
مشتریان کالاهای باکیفیت ایران
یک گام که از همسایگان خود فراتر برویم، فرصت‌هایی پیش روی کشور باز هم بزرگ‌تر می‌شود که نمونه بارز آن، اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد.
ماه گذشته بود که ایبرایف، رئیس ‌اتحادیه صنعتگران و کارآفرینان جمهوری قرقیزستان در دیدار با رئیس‌کل سازمان توسعه تجارت ایران، با‌‌ اشاره به سفر سال گذشته خود به ایران و بازدید از کارخانجات و توانمندی‌های ایران، گفت: ایران امکانات و ظرفیت خوبی برای صادرات دارد و بخش‌های خصوصی قرقیزستان نیز آماده خرید محصولات باکیفیت با قیمت‌ و بسته‌بندی مناسب هستند.
در این بین کشور روسیه هم بسیار علاقه‌مند به شراکت تجاری با ایران است. کشور ما می‌تواند مسیری آسان برای دستیابی روسیه به آب‌های دریای عمان و جنوب و شرق آسیا باشد. از سوی دیگر شرایط آب و هوایی خاص روسیه، این کشور را به مشتری پر و پا قرص سبزیجات، لبنیات و بسیاری دیگر از محصولات ایران بدل کرده است و ضرورت فعالیت برای توسعه روابط اقتصادی با این کشور را دوچندان می‌کند.
همچنین شنیده می‌شود که برخی از تجار خارجی در سایر قاره‌ها علاقه‌مند به ایران، حاضر هستند از طرف ایران این مبادلات تجاری را انجام داده و تحریم‌ها را دور بزنند، ولی ظاهرا کسی سراغ آنان نمی‌رود.
موضوع قرارداد اقتصادی بلندمدت با چین هم بحث مفصلی است که تا زمان انتشار جزئیات این قرار داد نمی‌توان درباره آن نظر قطعی داد، اما شکی نیست که همکاری با چین به تنهایی می‌تواند به اندازه چند کشور، تجارت خارجی ایران را گسترش دهد.
خط مقدم جنگ اقتصادی
خالی از مردان مبارز
چنان‌که پیداست، بسیاری از فرصت‌های نقد، پیش روی ایران است، اما متأسفانه از این فرصت‌ها در سال‌های اخیر کمترین بهره‌برداری شده است. در این بین، معاونت اقتصادی وزارت خارجه و رایزنان اقتصادی کشور در کنار فعالان بخش خصوصی در خط مقدم جنگ اقتصادی قرار دارند، اما به نظر نمی‌رسد عملکرد قابل قبولی در این در این حوزه داشته باشند.
سال گذشته میثم مهرپور، کارشناس اقتصادی اظهار کرد که «تعداد رایزنان بازرگانی ایران در سایر کشورها به کمتر از 10 نفر رسیده است به طوری که ایران در برخی کشورهای همسایه رایزن بازرگانی ندارد»
اما یک‌سال بعد یعنی در شهریور امسال هم این آمار نه تنها بهتر نشد که بدتر شد. به گزارش نود اقتصادی، ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف دارد و در مقابل، تعداد رایزن‌های برخی کشورها ۲۴ برابر تعداد رایزن‎‌های بازرگانی ایران است.
در این زمینه مقایسه وضعیت ایران به برخی کشورهای منتخب نشان می‌دهد درحالی ایران فقط شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف (دو رایزن در شهرهای بغداد و بصره عراق، یک رایزن در هر یک از کشورهای ترکیه، ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و پاکستان) دارد که تعداد رایزن‌های کشور سوئد ۲۳۵ نفر (۳۹ برابر ایران)، چین ۲۲۱ نفر (۳۷ برابر ایران)، آلمان ۲۱۳ نفر (۳۶ برابر ایران)، هند ۱۹۸ نفر (۳۳ برابر ایران)، فرانسه ۱۵۶ نفر(۲۶ برابر ایران)، آمریکا ۱۵۰ نفر (۲۵ برابر ایران) و دیگر کشورهای ذکر شده در نمودار نیز بین ۱۴۰ تا ۱۴۶ رایزن دارند که این تعداد، ۲۴ برابر تعداد رایزن‎‌های بازرگانی ایران است.
این در حالی است که فروردین ماه سال 95 مديركل حوزه رايزنان بازرگاني سازمان توسعه تجارت ايران در مصاحبه با ايرنا گفته بود: «براساس مصوبه هيات دولت تعداد رايزن‌ها بايد به 60 رايزن برسد كه اين كار از مهم‌ترين اهداف كاري سازمان توسعه و تجارت كشور درسال اقتصاد مقاومتي، اقدام و عمل است.»
در این بین مشکلات تأمین هزینه‌های مالی استقرار این رایزنان مطرح می‌شود، اما این ادعا چندان قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد؛ چرا که مزایای این اقدام به هزینه‌های آن قابل مقایسه نیست و باید با پیگیری و اصرار مسئولان، هر طور شده راه‌حلی برای آن ایجاد شود.
به نظر می‌رسد در شرایطی که به گفته مسئولان ارشد دولت، در جنگ اقتصادی قرار داریم، باید رفتار دولت هم متناسب با این وضعیت ویژه باشد. نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی باید یکی از اولویت‌های اصلی خود را، پیگیری وضعیت دیپلماسی اقتصادی کشور قرار دهد و در این رابطه، مسئولان وزارت امور خارجه و وزارت صمت را مورد سؤال قرار دهند و زمینه را برای سرعت گرفتن حرکت دولت در این رابطه فراهم نمایند.