محمدجواد ریحانی
در سال 1929 میلادی بورس نیویورک روند صعودی گرفت و مردم به سوی آن، سرمایه‌های ضروری خود را سرازیر نمودند تا آنجا که پیش‌بینی منطقی ادامه رشد شاخص برای کارشناسان ناممکن شد و در پی چند تکانه جانبی و کاهش چند روزه شاخص، اعتماد مردم به بورس از بین رفت و حباب بورس ترکید. هجوم عمومی برای فروش سهام به بی‌ارزش شدن دارایی‌ها انجامید و خبر این سقوط ناگهانی به دیگر بازارهای جهانی رسید و این چنین بزرگ‌ترین رکود اقتصاد جهان در قرن بیستم معروف به رکود دهه 1930 با آثار تلخ ماندگار به وقوع پیوست و هنوز ترامپ به ریاست‌جمهوری نرسیده بود که در سال 2008 در پی سقوط بورس‌های جهانی بزرگ‌ترین رکود اقتصادی قرن بیست و یکم به همراه موجی از آشوب و اعتراض مردم ورشکسته به ویژه در کشورهای آسیای شرقی اتفاق افتاد.
عرف بین‌الملل، بازار سرمایه یا بورس ویا به طورکل بازارهای مالی را به عنوان یک ابزار اقتصادی قدرتمند و به روز به رسمیت می‌شناسد و از ویژگی ممتاز آنکه همان شفافیت بسیار بالا است بهره می‌برد. بنابراین لازم است در ایران نیز از مزایای آن استفاده کنیم و درعین حال از تجربه‌های جهانی و عبرت‌های آن غافل نمانیم.
 اساسا اینکه رشد تصاعدی و افسارگسیخته بورس تهران با واقعیات اقتصاد در تضاد است یا نه موضوعی در حیطه کارشناسان اقتصاد است اما اکنون پس از چند ماه تصاعد شاخص، آقای رئیس‌جمهور هفته گذشته اعلام کرد لازم است شاخص بورس بر اساس واقعیات رشد کند. آنچه از نمودارها و اعداد و ارقام تالار شیشه‌ا‌ی مهم‌تر است تاثیرات سیاسی و اجتماعی آن بر جمهوری اسلامی ایران است. این را که سودهای نجومیِ بدون کمترین زحمت، انگیزه هر شاغلی را برای کار و کوشش از بین می‌برد و سرمایه‌هایی که باید در تولید هزینه می‌شد را به خورد نمودارهای مجازی شرکت‌های بورسی می‌دهد برای همه قابل مشاهده است اما اینکه از هدف مهار تورم در دیگر بازارها مثل مسکن به وسیله ترویج بورس باز بمانیم، آژیر قرمز حمله جدید در جبهه جنگ اقتصادی را به صدا درمی‌آورد. چراکه اگر دولت همچنان به فکر افزایش شاخص بورس به وسیله هر ابزار ممکن باشد در واقع با سرریز و تسرّی بازار سرمایه به دیگر بازارها باعث تورمِ بی‌مهار شده است و اگر در جهت کاهش شاخص گام بردارد اعتماد سرمایه‌گذاران از دست می‌رود و وحشت‌زده برای فروش سهام هجوم می‌برند و سرآغاز سقوطی اقتصادی خواهد شد که از نمونه‌های جهانی آن یاد کردیم و نمونه کوچک داخلی آن مؤسسات اعتباری غیرمجاز بودند که با سوددهی بالا شروع کردند و ناگهان فروریختند. متاسفانه این نوع از تورمِ دوست داشتنی چنانچه چاره‌جویی نشود می‌تواند تا براندازی نرم یک نظام پیش برود.
به یاد داشته باشیم که بازار بورس در مقابل تکانه‌های سیاسی بسیار شکننده‌تر از دیگر بازارهاست مثلا بورس نیویورک در سال1941 پس از ورود رسمی آمریکا به جنگ دوم جهانی کاملا بسته و معاملات متوقف شد و در ایران نیز پس از ترور سردار شهید حاج قاسم سلیمانی، شاخص کل ناگهانی افت کرد به گونه‌ای که از چندهزار شرکت فعال در بورس تنها چهار شرکت نماد مثبت داشتند و یا در واکنش به ناآرامی‌های بنزینی در آبان 98 نیز واکنشی مشابه با شدت کمتر روی داد. یک اقتصاددان آمریکایی گونه‌ای از معاملات بورس را اینگونه ترسیم کرده است: جنون در خرید، وحشت از افت و نهایتاً سقوط شاخص. این یعنی ابتدا لازم است با سفته‌بازی نوعی جنون در خرید ایجاد کرد وسپس می‌توان بایک تنش سیاسی یا نظامی، سرمایه‌گذاران نوپای بورس را وحشت‌زده نمود و سقوط آن را کلید زد به ویژه اینکه بورس تهران در چند ماه گذشته بیش از 400 درصد رشد داشته و این یعنی در زمان سقوط نیز به همین نسبت رفتار خواهد نمود و مهم‌تر اینکه شاید قدرت مانور مسئولان در پاسخ متقابل در چنین شرایطی کاسته خواهد شد چراکه برای آرام نگه‌داشتن بازارها، محافظه‌کارانه تصمیم‌گیری خواهد شد.
البته مسئولین در حوزه اقتصادی به درستی تشخیص داده‌اند که ثبات نسبی و طولانی در بازار سرمایه و حمایت فداکارانه از تولید واقعی، می‌تواند حباب بورس را قبل از ترکیدن، تخلیه نماید و سرمایه‌های آن را به سمت تولید به ویژه در محصولات مورد نیاز مردم بکشاند. نکته‌ای که دست‌اندرکاران قضایی را به علاج واقعه قبل از وقوع وامی‌دارد آن است که در بازارهای واقعی همچون ارز و طلا و مسکن و خودرو می‌توان به تعیین جرم اقتصادی و احکام سنگین برای سلطان سکه و ارز و امثالهم پرداخت ولی هرگز نمی‌توان یک بورس‌باز را به دلیل معامله چند میلیون سهام در یک روز تفهیم اتهام نمود چون اساساً بورس یعنی ارزان خریدن و گران فروختن. همچنین سیاست‌گذاران امنیتی دفاعی و سیاسی ایران از تجربه‌های قبلی مثل برجام خوب آموخته‌اند که آمریکایی‌ها در طراحی تکنیک جدید فشار بر ایران پیش‌بینی واکنش‌های اقتصادی حتی اجتماعی را می‌توانند انجام دهند اما آنچه آنها را در محاسبات و قدرت اقدام ناتوان می‌کند واکنش پشیمان‌کننده سیاسی دفاعی و امنیتی جمهوری اسلامی به ویژه در حوزه‌های فراسرزمینی است.
در پایان همه ما به عنوان ملت ایران لازم است جنگ‌افزار‌های جبهه اقتصادی را بشناسیم مثلا در شرایطی که بیشتر بورس‌های بزرگ و قوی دنیا به ویژه بورس‌های آسیایی به دلیل همه‌گیری کرونا نزولی هستند، رشد چند برابری و ناگهانی بورس تهران را با حساسیت بیشتر تحلیل کنیم تا با هجوم میلیونی به سمت خریدهای کارشناسی نشده، در زمین دشمن بازی نکرده باشیم. به یاد بیاوریم در زمان دفاع مقدس که امروز همچنان از میوه‌های شیرینش می‌چینیم فرهنگ همدلی، مقاومت و ایثار عامل اصلی پیروزی بود.