همه مسلمانان به معاد معتقد هستند به اين معنا كه انسان هر كاري در دنيا انجام دهد پاداش آن را در آخرت خواهد ديد و هر كار بدي نيز انجام بدهد، به مجازات آن خواهد رسيد. محكمات قرآن نيز آشكارا به اين نكته تأكيد مي‌كنند. محكمات يعني آيه‏اي كه هيچ ابهامي در آن نيست و جاي هيچ گونه ترديد، تشكيك و ابهامي در آن وجود ندارد، گفته‏اند كه محكم‌ترين آيه در كتاب خدا اين آيه شريفه است: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًٍْ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةًٍْ شَرًّا يَرَهُ»(1). اين اعتقاد عمومي مسلمانان است. هنگامي كه به قرآن كريم و برخي روايات مراجعه مي‌شود در ذيل اين قاعده كلي، قواعد خاصي نيز وجود دارد. اگر انسان در طول عمر خود هزاران كار خوب و بد را انجام دهد در عالم قيامت هم ثواب كار خوب را و هم مجازات كار بد را مي‏بيند. اگر چنين چيزي صحيح باشد، انسان در قيامت بايد نيمي از اوقات را عذاب كشد و نيمي از اوقات را پاداش ‌گيرد. اگرچه آن عالم بي‏انتها و بي‏نهايت است، و چنين عالمي تقسيم‏بردار نيست. چرا كه بي‏نهايت را نمي‏شود تقسيم کرد. اگر چنين چيزي تقسيم‏ هم ‏شود، تبديل به دو بي‏نهايت مي‌شود.
رابطه‌ اعمال خوب و بد
قاعده كلي اين است كه: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يعمَل مِثقال ذَرهًْ شراً يره»؛ آنچه در ذيل اين قاعده كلي، مطرح مي‌شود اين نكته است كه اگر توبه از اعمال، توبه واقعي و قطعي باشد، همه گناهان انسان پاك مي‌شود. آيه شريفه «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»؛ آشكارا تأكيد مي‌كند كه حتي به اندازه ذره‌اي عمل بد، عقاب خواهد داشت. با اين حال چگونه يك انسان پس از دهها سال انجام عمل زشت، در آخرين روز زندگي و به هنگام مرگ با توبه، آمرزيده مي‌شود؟ آيا قاعده‏؛ «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ شَرًّا يَرَهُ»؛ صحيح نيست؟ كساني كه به اين مسئله ژرف نمي‌نگرند تصور مي‌كنند در قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد. قاعده ساده اين است كه هر كار خيري پاداش و هر كار بدي هم عذاب دارد. قاعده‌اي كه براساس آن هر كسي در پايان عمر، هر اندازه اعمال مقبول داشته، ثواب آن را خواهد ديد و هر چه گناه آمرزيده نشده دارد، جزاي آن را خواهد گرفت. اما قواعد پيچيده‏اي نيز در ادامه اين قاعده وجود دارد. آنچه كه جداي از اين قاعده كلي مطرح مي‌شود، رابطه بين اعمال خوب و بد و تأثيرات آنها بر همديگر است. قرآن مي‌فرمايد: «مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(2)؛ كساني كه ايمان آورده و اهل توبه و عمل صالح باشند، خدا گناهانشان را به نیکی مبدل مي‏كند. يا در آيه‏اي ديگر خداوند مي‏فرمايد: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ»(3)؛ اگر از گناهان بزرگ اجتناب كنيد، ما گناهان كوچكتان را مي‌بخشيم.
دو ديدگاه اشتباه
از مجموع اين آيات مي‌توان دريافت كه رابطه‏اي بين اعمال وجود دارد كه بعضي از آنها مي‏تواند تأثير بعضي اعمال ديگر را خنثي کند. چه اعمالي مي‏تواند اثر و نتيجه اعمال ديگر را از بين ببرد؟ كدام اعمال خوب مي‏تواند اعمال بد را از بين ببرد؟ و كدام اعمال بد مي‏تواند آثار اعمال خوب را از بين ببرد؟از اوايل صدر اسلام كساني كه از معارف اهل بيت(ع) استفاده نكرده بودند، نظرياتي در اين باره ارائه كرده‌اند. دو گروه اصلي از متكلمين اهل تسنن، اشاعره و معتزله هستند كه در اين مسئله مطالبي مطرح نموده‌اند. برخي از آنان بر اين باور بودند كه انسان هر كار خوبي كه انجام ‏دهد، عمل بد گذشته را از بين مي‏برد و هر كار بدي كه آدم انجام مي‏دهد، عمل خوب گذشته‏ را از بين مي‏برد. با اين ديدگاه، هميشه در‌ نامه عمل انسان يا كار خوب ثبت شده است و يا كار بد. بعضي متكلمين ديگر معتقد بودند كه از بين رفتن هر كار خوب و بدي، به سادگي و آساني نيست. اگر كسي قتل نفس مرتكب شده و يا عمل منافي عفت انجام داده باشد، با خواندن چند ركعت نماز يا انفاق به فقرا نمي‌تواند گناه را جبران كند. بلكه بايد ميزان ارزش عمل خوب و بد را سنجيد. با اين نگاه اگر كسي عمل خوبي با نمره هزار انجام دهد، مي‌تواند اثر گناهي را با نمره نهصد از بين ببرد و اين بستگي دارد به درجه و كيفيت و اندازه ارزش مجموع كارهايي كه انسان در طول عمر انجام مي‏دهد. در نظر كساني كه به اين ديدگاه معتقدند، تنها تعداد اعمال، ملاك نيست، بلكه درجه ارزش عمل نيز ملاك است. در روايات اهل بيت(ع) هيچ يك از اين دو ديدگاه به طور كلي پذيرفته نشده است.
انواع تأثيرگذاري اعمال
ديدگاه شيعي تأثيرگذاري و تأثيرپذيري اعمال در همديگر را به صورت مساوي و به شكل يك خط مستقيم نمي‌داند. گاهي يك عمل خوب مي‏تواند، يك كار بد را جبران بكند. عكس اين قضيه نيز ممكن است. يك كار بد نيز مي‏تواند تأثير يك نوع كار خوب را از بين ببرد. ممكن است انسان به يك فقير انفاق و خدمتي كرده و سپس بر او منّت گذاشته باشد. با اين منت‏گذاري، عمل خيري كه براي آن شخص نوشته شده، از بين مي‏رود: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»(4)؛ اي كساني كه ايمان آورديد، صدقات و اعمال نيك خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن، از بين نبريد. منت‏گذاري ثواب خدمت و انفاق شما را از بين مي‏برد؛ اگرچه با اين منت‌گذاري ثواب نماز و روزه و حج و ديگر عبادات شما محفوظ خواهد ماند، اما ثواب صدقه و انفاق شما از بين مي‌رود. اين يك نوع از تأثير است كه تنها، يك عمل بد، يك نوع عمل خوب را از بين مي‏برد، نه ساير اعمال را. بعضي از اعمال بد، چند كار خوب را بي‏اثر كرده و مانع قبولي آنها مي‏شود. در روايات ذكر شده است كسي كه ـ العياذبالله ـ شرب خمر كند، تا چهل روز نمازش پذيرفته نمي‏شود(5). در ظاهر شرب خمر، ربطي به نماز ندارد. نماز يك عبادت است و شرب خمر يك عمل حرام و ربطي به نماز ندارد. اما در حقيقت خوردن شراب، در روح انسان تاريكي و آلودگي و بيماري همچون ميكروب و زهر، ايجاد مي‏كند كه تا چهل روز انسان هر چه عبادت كند، اثر عبادت را از بين مي‌برد. در امور طبيعي نيز بعضي از سموم وقتي وارد بدن يا ظرفي بشود، تا مدتها آثار مواد ديگر را از بين مي‏برد. اين نيز يك نوع تأثير است.
ارتداد، آتشي بر خرمن ايمان انسان
بعضي از كارها تمام اعمال نيك انسان در همه عمر را از بين مي‏برد. آنچه در بين همه بزرگان و اهل كلام مورد اتفاق نظر و يقيني است كافر شدن پس از ايمان است که تمام اعمال خير گذشته انسان را از بين مي‏برد. اگر كسي در دارالاسلام زندگي نموده و پدر و مادر او مسلمان بوده و در جامعه اسلامي، زمينه براي يادگيري احكام اسلام و عمل به آنها را داشته و مدتي نيز مسلمان زيسته و بر اثر دلايل مختلف رواني و انگيزه‏هاي شخصي مرتد شود، تمام اعمال خوب گذشته خود را از بين مي‌برد. متأسفانه ارتداد از اموري است كه در زمان كنوني رواج يافته است. ممكن است جوان مسلماني كه در شهري مذهبي بزرگ شده و هم اكنون گرفتاري مالي يا نياز جنسي دارد، شياطين با او رفاقت کرد و با در اختيار گذاشتن كمك‌هاي مالي و شرايط بهره بردن از تمتعات جنسي، او را به مذهب ديگري دعوت کرده و مرتد کنند، تا جايي كه جوان مسلمان، مبلّغ فرقه ضاله شود. ارتداد از جمله آسيب‌هاي مذهبي و اجتماعي است كه بايد علماي اسلام و روان‌شناسان درباره آن تحقيق و از بروز آن پيشگيري كنند.
اگر كسي در نقطه‌اي از دنيا قرار گرفته است كه نمي‏تواند حق و باطل را بشناسد و هيچ راهي براي شناخت معارف اسلامي ندارد، دچار نوعي «استضعاف» است. اما اگر كسي در محيط و خانواده مذهبي، با وجود علما، كتابها، در اثر شبهه، از دين خارج و مرتد شود، خدا، به هيچ وجه، از چنين شخصي نمي‏گذرد. اعمال نيک انسان مرتد، به كلي از بين مي‏رود، چه يك سال عبادت كرده باشد و چه صد سال. اگر انسان در آخر عمر مرتد شده و به مذهب كفر گراييده و مبلّغ كفر نيز شود، خدا اين شخص را به هيچ وجه نخواهد ‏بخشید. حتي اگر دوران كفر او طولاني نباشد و فقط يك روز پيش از مرگ مرتد شده باشد. يك لحظه ارتداد، اعمال همه عمر انسان را مي‌سوزاند همچون جرقه‌اي كه بر مقدار زيادي بنزين وارد شده و همه را مي‌سوزاند. قرآن در اين باره مي‌فرمايد: «فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَهًْ»(6).
سخنرانی آيت‌الله مصباح يزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب؛ قم؛ 28/06/87
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. زلزال / 8-7.       2. فرقان / 70.         3. نساء / 31.         4. بقره / 264.
5. به عنوان نمونه: ر.ك: من‏لايحضره‏الفقيه، ج 3، ص 570، باب «معرفة الكبائر التي أوعد الله عليه النار».
6. بقره / 217.
زلال بصیرت در ماه مبارک رمضان روزهای فرد منتشر می‌شود.