پرسش:
چرا خدای متعال اعمالی را که خالص برای او انجام نگرفته است از انسان‌ها نمی‌پذیرد؟ و آیا اعمال نیک و پر فایده برای عامه مردم نیز شامل این قاعده می‌شود؟
پاسخ:
همان‌گونه که خدای متعال برای موفقیت اعمال دنیایی ما، ضوابط، قوانین و مقرراتی وضع کرده که از آن به سنت‌های الهی یاد کرده است. برای پذیرش و موفقیت اعمال اخروی نیز ضوابط، قوانین و مقرراتی تعیین کرده است. در لسان متکلمین از این بحث به حسن فعلی و حسن فاعلی تعبیر کرده‌اند. حسن فعلی یعنی اینکه اعمال دنیایی انسان با ملاک‌ها و ضوابط و قوانین این دنیا و اوامر و نواهی الهی منطبق باشد، که در این صورت نتایج حاصله دنیوی برای او محقق خواهد شد. اما حسن فاعلی یعنی اینکه آن اعمال و رفتار با نیت خالص و بی‌پیرایه برای خدا انجام گرفته باشد، که در این صورت خدای متعال برای چنین اعمال خالصانه‌ای پاداش و اجر اخروی تعیین کرده و مورد پذیرش خود قرار داده است.
بنابراین شرط اساسی قبولی اعمال که آثار دنیوی و اخروی بر آن مترتب باشد، حسن فعلی و حسن فاعلی اعمال است که به طور همزمان باید صورت بگیرد، حال دو فرض دیگر در اینجا قابل تصور است! اول اینکه حسن فعلی باشد ولی حسن فاعلی نباشد و دوم اینکه حسن فاعلی باشد و حسن فعلی نباشد. در فرض اول طبیعی است که آثار اخروی و پذیرش الهی بر آن مترتب نباشد زیرا حسن فاعلی با آن همراه نیست، یعنی اعمال اگرچه با حسن فعلی انجام می‌گیرد اما از آنجا که نیت فاعل کار برای خدا و خالصاً لوجه‌الله نیست، اعمال او اجر و پاداش اخروی ندارد و مورد قبول درگاه الهی قرار نمی‌گیرد. اما در فرض دوم که حسن فاعلی باشد ولی حسن فعلی در میان نباشد، فقدان حسن فعلی، حسن فاعلی را هم مخدوش می‌کند، و اگرچه نیت فاعل انجام اعمال فقط برای رضای خدا است، اما از آنجا که حسن فعلی اعمال این دنیا منطبق با حجت باطنی انسان یعنی ملاک‌ها و استدلال‌های عقلانی و حجت ظاهری یعنی آموزه‌های وحیانی (انبیا و اهل بیت (علیهم‌السلام) نمی‌باشد، بنابراین علی‌رغم برخورداری از حسن فاعلی هیچ گونه اجر و پاداش اخروی بر آن مترتب نمی‌گردد و در اینجا باز هم خدای متعال از چنین افرادی اعمال و رفتارشان را مورد قبول و پذیرش خود قرار نمی‌دهد. بهترین مثال برای چنین افرادی درصدر اسلام کسانی هستند که با نیت تقرب الی‌الله و رفتن به بهشت مقابل امام حسین(ع) به نبردپرداختند و آن حضرت را به شهادت رساندند، و در زمان ما جریان داعش و نحله‌های مختلف منحرف اسلامی است که با اخلاص و جهاد و شهادت در راه خدا بدترین جنایت‌های وحشیانه را علیه بشریت انجام می‌دهند.
اعمال نیک غیرمسلمان
اما در مورد بخش دوم سؤال یعنی اعمال نیک و عام‌المنفعه غیرمسلمانان که به خاطر انسانیت انجام می‌گیرد، خداوند با رحمت واسعه خود چنین افراد را بی‌اجر نمی‌گذارد، و در برخی احادیث وارد شده است که مشرکانی نظیر «حاتم طایی» با اینکه مشرکند، به خاطر کارهای خیر و نیکی که در دنیا کرده‌اند معذب نخواهند بود، و یا تخفیفی در عذاب آنها داده می‌شود.
رسول‌اکرم(ص) درباره «عبدالله بن جدعان» که یکی از کفار معروف جاهلیت و از سران قریش است فرمود: «سبک عذاب‌ترین اهل دوزخ «ابن جدعان» است. عرض شد: یا رسول‌الله چرا؟ فرمود: «انه کان یطعم الطعام» او مردم را سیر می‌کرد. (بحارالانوار، ج 3، ص 382)