سنت ابتلا و امتحان(پرسش و پاسخ)
پرسش:
چرا خدای متعال انسان‌ها را در این دنیا مورد انواع مصیبت‌‌ها، ابتلائات و امتحان‌‌های متعددی قرار می‌دهد؟ اگر خدا با علم ازلی و ابدی خود می‌‌داند هر کس چه انتخاب‌هایی می‌کند و چه سرنوشت و آینده‌ای دارد، پس فلسفه این امتحانها و آزمونها چیست؟ جایگاه صبر در این رابطه را بیان کنید؟
پاسخ:
سنت امتحان
بر اساس آموزه‌های وحیانی اسلام، زندگی دنیوی دارای مقتضیاتی است که از جمله آنها سنت آزمون و ابتلا و امتحان است. خداوند در سوره عنکبوت آیه دوم به صراحت از امتحان الهی به عنوان یک سنت یاد می‌کند و می‌فرماید: «ما کسانی را که پیش از آنان بودند، آزمودیم (و این‌‌ها را نیز امتحان می‌کنیم)، باید علم خدا درباره کسانی که راست می‌گویند و کسانی که دروغ می‌گویند تحقق یابد»
فلسفه امتحان
البته فلسفه‌ای که برای سنت فتنه و امتحان الهی بیان شده اموری چند است که از جمله آنها: بازشناسی شخصیت هر انسان، معلوم کردن میزان ایمان و باورها، شناخت جزم و عزم افراد، افزایش ظرفیت، اظهار استعداد و توانمندی افراد و... است که در آیات و روایات بسیاری به آنها پرداخته شده است.
همان‌گونه که خداوند در آیه 2 سوره عنکبوت در بیان سنت و فلسفه آزمون فرمودند: آیا مردم گمان کرده‌اند به سخن آنان در خصوص ایمان بسنده می‌شود و امتحان نمی‌شوند؟
این بدان معنا است که وقتی کسی مدعی سخن و باورمندی خاصی است، می‌بایست نشان دهد که تا چه اندازه در این سخن و باور صادق است، صداقت به معنای مطابقت جزم اندیشه و عزم ارادی است، به این معنا که قول و فعلش یکی باشد. قول و سخن هرکسی به معنای اظهار باورها و اعتقادات او است. وقتی قولی را بیان می‌کند در حقیقت باور و اعتقاد و ایمانی را اظهار کرده است چنین شخصی می‌بایست در عمل نشان دهد که در باور خویش صادق است، و این صداقت تنها در فعل و عمل شخص قابل شناسایی است. از این رو در هنگام امتحان است که شخص رو می‌کند تا چه اندازه اهل صداقت است و میان قول و فعل او تطابق و هماهنگی وجود دارد یا خیر؟
البته انسان‌هایی که ادعاها و اقوال بزرگ‌تر و زیادتری دارند، گرفتار امتحانها و آزمون‌های بیشتر و سخت‌تری هستند. از این رو مدعیان ولایت بیشترین و سخت‌ترین آزمونها را باید تحمل کنند، بر همین اساس گفته شده است: «البلاء للولاء» هر که در این بزم مقرب‌تر است، جام بلا بیشترش می‌دهند. اما کسانی که ادعایی ندارند و یا کمترین ادعا را دارند، طبیعی است که موارد امتحان آنان کمتر و آسان‌تر خواهد بود. در این رابطه امام صادق(ع) در روایتی برای طیف‌های مختلف فلسفه بلا و امتحان را مشخص فرموده‌اند: «ان البلاء للظالم ادب، و للمومن امتحان و للانبیاء و درجهًْ للاولیاء کرامهًْ» فلسفه سختی‌ها و مصیبت‌های وارده بر انسان بر اساس سبک زندگی و میزان و مراتب او متفاوت است. برای افرادی که ظالم هستند، جنبه تادیبی دارد، برای مومنین که ادعای ایمان به خدا و روز جزا را دارند، جنبه امتحان دارد تا صداقتشان معلوم گردد. برای انبیا و کسانی که در آن مرتبه قرار دارند جنبه ارتقای مراتب و درجات را دارد. و برای اولیا جنبه کرامت (بحارالانوار، ج 54، ص 235)
صبر از جمله فلسفه امتحان
همچنین خداوند در آیه 20 سوره فرقان می‌فرماید: «و جعلنا بعضکم لبعض فتنه اتصبرون» و بعضی از شما را وسیله آزمایش بعضی دیگر قرار دادیم، آیا شکیبایی پیشه می‌کنید؟ این آیه در حقیقت بیان می‌کند که بعضی از انسان‌ها برای بعضی دیگر وسیله آزمون هستند تا این‌گونه تاب‌آوری و تحمل افراد مشخص شود، یا تاب‌آوری و تحمل آنان افزایش یابد. سپس خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر مورد آزمون و امتحان قرار می‌دهد، که شکیباسازی و توانمند کردن روحیه مردم، از جمله فلسفه‌های آزمایش آنان از سوی خداوند است. خداوند به افراد صابر و مقاوم در برابر ابتلائات بشارت داده‌اند. (و بشرالصابرین)