نگاهی به معیارهای سلامتی در زندگی پر مشغله امروز و راه‌های حفظ آن- بخش پایانی
احوالپرسی از بدن با جدی گرفتن آزمایش‌های دوره‌ای
گالیا توانگر
یکی از مسائلی که سبب می‌شود از کنترل سه معیار اصلی سلامتی(قند، چربی و فشار) باز بمانیم این است که اغلب روی خوشی به آزمایشات دوره‌ای نشان نمی‌دهیم و اعتقادی به چکاپ‌های سالیانه نداریم. متأسفانه وقتی خیلی دیر شده و اعداد و ارقام در برگه آزمایش سر به فلک گذاشته‌اند، تازه اقدام به کنترل و درمان می‌کنیم. بازه زمان برای انجام آزمایش‌ها، در افراد مختلف با توجه به شرایط جنسی، سنی، اجتماعی و سابقه فامیلی و غیره متفاوت است؛ لیکن به طور کلی: در افراد بالای۵۰ سال حداقل یک‌بار در سال. در افراد پایین‌‌تر از 50 سال هر ۲ الی۳ سال یک‌بار توصیه می‌شود.
سلامت انسان‌ها همواره از سوی بیماری‌های مختلف تهدید می‌شود و عوامل بیماری‌زا از علل اصلی مرگ زودرس و ناتوانی در انسان‌هایند. متأسفانه علی‌رغم ابداع روش‌های نوین درمان طبی و جراحی، بسیاری از بیماریها در مراحل اولیه فاقد علامت هستند و یا علایم جزیی دارند و این امر باعث می‌شود که بیمار در این مراحل که زمانی طلایی، برای پیشگیری و درمان کامل بیماری است، به پزشک مراجعه نکند. اغلب مراجعه دیرهنگام به پزشک منجر به افزایش میزان صدمات جانی و مالی به بیماران می‌شود و در اکثر موارد صدمات جانی وارد شده به بیماران، غیرقابل جبرانند.
نیاز روز افزون به مقوله پیشگیری و ارجحیت آن به مقوله درمان، منجر به ایجاد مبحثی در علم پزشکی تحت عنوان چکاپ یا پایش سلامت گردیده است که طی آن، افراد به ظاهر سالم تحت یک‌سری معاینات، آزمایشات، اقدامات تصویربرداری و غیره قرار می‌گیرند و با این اعمال، افرادی که در معرض ابتلا به بیماری یا در مراحل اولیه آن هستند، تشخیص داده شده و در صورت لزوم تحت درمان قرار می‌گیرند و از عوارض بعدی نیز پیشگیری می‌شود.
به راستی چرا حاضر نمی‌شویم با انجام آزمایش‌های دوره‌ای و تشخیص به موقع بیماریها در هزینه‌های جانی و مالی خود صرفه‌جویی کنیم؟
چکاپ کامل بدن شامل چه آزمایشاتی است؟
سیما محبیان یک شهروند تهرانی که از بیماری آسم رنج می‌برد، برایمان در پاسخ به این پرسش که چند وقت پیش اقدام به انجام آزمایشات کلی سلامتی بدن کرده است، با خنده می‌گوید: «من هیچ وقت چکاپ نرفته ام. فقط هر بار لازم باشد، پزشک متخصص ریه ام برایم آزمایشی محدود به نوع بیماری‌ام می‌نویسد و آن را انجام می‌دهم. نه وقتش را دارم و نه هزینه‌اش را می‌توانم تقبل کنم.»
بنابراین یکی از مشکلات در مسیر چکاپ‌های سالیانه این است که نه تنها اعتقادی به انجام چنین آزمایشاتی در بین مردم چندان وجود ندارد، بلکه مشکل دوم سد راه آن هزینه بالای انجام آزمایش‌ها است.
قدیریان یک پزشک متخصص چکاپ کامل را شامل: معاینه فیزیکی کامل بدن، تست‌های آزمایشگاهی، نوار قلب و مغز، معاینه چشم و تست ورزش می‌داند و معتقد است: «مهم‌ترین بخش چکاپ همان تست‌های آزمایشگاهی است که تقسیم بندی متفاوتی برای آن وجود دارد؛ که به طور کلی در هشت گروه مختلف قرار می‌گیرند.»
در سؤال دیگری می‌پرسم: «تست‌های آزمایشگاهی شامل چه آزمایش‌هایی می‌شود؟» وی پاسخ می‌دهد: «آزمایش‌های مربوط به چربی خون مانند کلسترول، تری گلیسرید، LDL و HDL.
آزمایش‌های مربوط
به شمارش سلول‌های خونی CBC
آزمایش‌های مربوط به بیماری دیابت مانند اندازه‌گیری قند ناشتا، هموگلوبین A1C.
آزمایش‌های مربوط به عملکرد کبد مانند بیلیروبین، آنزیم‌های کبدی به خصوصGPT،GOT وآلبومین.
آزمایش‌های مربوط به عملکرد تیروئید مانند TSH،T4 و T3.
آزمایش‌های مربوط به بررسی عملکرد کلیه مانند آنالیز ادرار، اندازه‌گیری اوره و کراتینین.
آزمایش‌های مربوط به الکترولیت‌های خون مانند اندازه گیری سدیم، پتاسیم، کلسیم خون.
آزمایش‌های مربوط به غربالگری بیماری‌های بدخیم مانند PSA در تشخیص سرطان‌های پروستات و آزمایش پاپ اسمیر در زنان برای تشخیص سرطان‌های دهانه رحم.»
این متخصص در پایان توصیه می‌کند: «در بسیاری از موارد مقایسه نتایج تست‌های آزمایشگاهی با نتایج قبلی کمک شایانی به تشخیص بیماریها توسط پزشکان می‌کند؛ لذا نگهداری و همراه داشتن نتایج آزمایش‌های قبلی هنگام مراجعه به پزشک یک امر ضروری است.»
کمبود ویتامین دی و رابطه آن با دیابت
سارا احمدی وقتی برگه آزمایش خونش را می‌بیند، مبهوت عدد مربوط ویتامین دی خود است. به شدت پایین ذکر شده و این بسیار نگران‌کننده است.
تعجب نکنید اگر به شما بگوییم ویتامین D برخلاف اسمش نوعی هورمون اولیه است و در واقع ویتامین نیست. چون ویتامین‌ها موادی هستند که بدن نمی‌تواند آنها را تولید کند و باید از طریق رژیم غذایی دریافت شوند. ولی ویتامین دی با جذب نور خورشید، در بدن تولید می‌شود.
آزمایش ویتامین دی را باید جدی بگیرید، چون ویتامین دی که بیشتر از نور خورشید و غذاهای حاوی این ویتامین دریافت می‌گیرد، امروزه به‌ویژه در بدن زنان کم شده و باعث طیف وسیعی از بیماریها می‌شود. حتی پژوهشگران به روابطی بین کمبود ویتامین دی و بیماری دیابت پی برده‌اند.
لیلا صدیقی یک کارشناس ارشد علوم تغذیه‌ای برایمان توضیح می‌دهد: «ویتامین D که به‌عنوان ویتامین نور خورشید هم شناخته می‌شود، توسط بدن و زمانی که در معرض نور آفتاب قرار گرفته باشد، ساخته می‌شود. وجود میزان کافی از این ویتامین در خون، به دلایل متعددی اهمیت دارد. این ویتامین علاوه‌بر سلامت استخوان و دندان میتواند بدن را در برابر سرطان، دیابت نوع یک و ام اس محافظت کند. ویتامین دی موجب سلامت سیستم ایمنی بدن، مغز و سیستم عصبی می‌شود، میزان انسولین خون را تنظیم می‌کند و موجب کنترل دیابت می‌شود، عملکرد ریه‌ها و سلامت قلبی و عروقی را حمایت می‌کند و بر روی ژن‌هایی که در رشد سرطان نقش دارند، اثر می‌گذارد.»
وی در ادامه به خوراکی‌هایی اشاره می‌کند که غنی از ویتامین دی هستند: «این خوراکی‌ها شامل ماهی‌های چرب مانند سالمون، ساردین و شاه ماهی، مواد غذایی غنی شده با ویتامین دی مانند لبنیات غنی، آب پرتقال، شیر سویا، غلات، پنیر و زرده تخم مرغ هستند که به‌عنوان منابع ویتامین دی در طب سنتی هم شناخته می‌شوند.»
در مورد اقشار با درآمد کمتر که قادر به تهیه این قبیل خوراکی‌ها نیستند لااقل توصیه می‌شود که از قرص ویتامین دی استفاده شود. ضمن اینکه دو نوع از ویتامین دی را به راحتی می‌توان از مصرف گیاهی و قرار گرفتن در نور خورشید تأمین کرد.
دو نوع مهم از ویتامین D در غالب ویتامین D2 و D3 شناخته‌شده‌اند. D2 توسط گیاهان تولید می‌شود و ویتامین D3 نوعی از ویتامین است که پوست زمانی که در برابر میزان کافی از نور خورشید قرار گرفته باشد، تولید می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که ویتامین D3 به طور کلی از D2 راحت‌‌تر جذب می‌شود و بهتر است به‌عنوان مکمل استفاده شود. این نوع از مکمل‌ها برای افرادی که گیاهخوار هستند هم مناسب است.
زمان طلایی تشخیص بیماریها
یکی از مهم‌ترین و سودمندترین نتایج آزمایشات دوره ای، تشخیص به موقع بیماری‌های بدخیم از جمله سرطان‌هاست. با وجود اینکه ممکن است از تشخیص پزشک معالج سرطان وحشت داشته باشید، یک مطالعه جدید هشدار می‌دهد که شما هنوز هم به چکاپ نیاز دارید. بیمارانی که چکاپ را برای علایم سرطان قطع می‌کنند و با پزشک دیدار نمی‌کنند احتمال فوت در این افراد 12 درصد بیشتر است. بسیاری از افراد تغییرات جدید در بدن خود را متوجه می‌شوند، اما به دلیل ترس از وجود سرطان به پزشک مراجعه نمی‌کنند و زمان طلایی برای تشخیص را از دست می‌دهند.
مکاریان یک فوق تخصص خون و آنکولوژی برایمان توضیح می‌دهد: «هنگامی که فردی به سرطان خون مبتلا می‌شود و تشخیص‌ها نشان می‌دهد که بیماری در زمان کوتاهی ایجاد شده است، در این موقعیت آزمایش‌های دوره‌ای نمی‌تواند به بهبود درمان بیماری کمک کند. البته در دنیا بر روی این موضوع تحقیقات بسیاری درحال انجام است و حتی در ایران نیز بر روی این برنامه پژوهش صورت گرفته است. امیدواریم که در چند سال آینده بتوان سرطان را در مراحل ابتدایی و قبل از معاینات طولانی‌مدت تشخیص داد. البته هنوز بر اساس آزمایش خون نمی‌توان سرطان را تشخیص داد، بنابراین به‌عنوان یک روش چکاپ یا غربالگری توصیه نمی‌شود و باید از روش‌های دیگری به جز آزمایش خون نظیر تصویربرداری‌ها کمک گرفت.»
تفسیر برگه آزمایش خون
بعد از سن ۴۵ تا ۵۰ سالگی انجام این چكاپ‌ها ضروری اند:
ـ چكاپ كلی برای بررسی سلامت بدن به كمك آزمایش خون یا همان CBC به منظور تشخیص برخی از بیماریها مثل كم خونی، انواع سرطان و... به‌صورت سالانه.
ـ آزمایش مدفوع به منظور تشخیص زود هنگام سرطان‌های گوارشی مثل معده به‌صورت سالانه.
ـ آزمون ورزش و بررسی سلامت قلب و عروق هر ۲ سال یك بار و بعد از ۶۰ سالگی به‌صورت سالانه.
ـ مراجعه به دندانپزشك و بررسی سلامت دندان‌ها و لثه به‌صورت سالانه و یا هر ۲ سال یك بار.
یکی از معیارهای سنجش سلامتی در برگه آزمایش خون شما تعداد گلبول‌های قرمز و سفیدتان است.
صدیقه محرابی یک متخصص آزمایشگاه برایمان در مورد تعداد گلبول‌های قرمز و سفید و ربط آنها به سلامتی عمومی بدن توضیح می‌دهد: «گلبول‌های قرمز، هموگلوبین و هماتورکریت همگی در انتقال اکسیژن و دی‌اکسید کربن در بدن شما نقش دارند. میزان کمتر از نرمال ممکن است نشانگر کم خونی باشد. میزان به شکل غیرنرمال زیاد میتواند نشانگر پلی‌سیتمی‌ورا (The Polycythemia Vera) یا بیماری قلبی باشد. اندازه سلول‌ها و گوناگونی آنها نیز به‌عنوان دیگر سرنخ‌های تشخیصی مورد استفاده قرار می‌گیرند.»
وی در ادامه توضیح می‌دهد: «گلبول‌های سفید به بدن شما در مبارزه با بیماری و عفونت‌ها کمک می‌کنند. میزان کم آنها ممکن است ناشی از سرطان، اختلال در سیستم ایمنی، مسائل مربوط به مغز استخوان یا فقط در اثر واکنش به یک دارو باشد. میزان بالای آن معمولا نشانگر یک عفونت یا التهاب است، هر چند که بسیاری از عواملی که برای کاهش آن ذکر شد، می‌‌توانند به افزایش آن نیز دامن بزنند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «پلاکت‌ها در انعقاد خون اهمیت دارند. میزان کمتر از نرمال آنها میتواند به اختلالاتی نظیر سرطان خون یا لوپوس مربوط باشد. میزان بیش از نرمال پلاکت به ندرت مشاهده می‌شود. اما در صورت مشاهده، از شما تست‌های بیشتری به عمل خواهد آمد تا دلیلش را تشخیص دهند.
تست‌های CBC differential جزییاتی در رابطه با گلبول‌های سفید به شما ارائه می‌کنند. جزییاتی از قبیل: اندازه، شکل و درصد هر یک پنج زیرگونه آن. هدف از این آزمایش کمک به تشخیص دقیق بیماری یا آلرژی است. این تست همچنین گلبول‌های قرمز را از نظر نرمال بودن، بررسی می‌کند.
توجه داشته باشید تست CBC قطعی نیست؛ بنابراین ارقامی که خارج از بازه نرمال قرار می‌گیرند، ممکن است نیازمند پیگیری باشند یا نباشند. در این مورد باید با پزشک خود مشورت کنید.»
اهمیت و ضرورت آزمایش ادرار
آزمایش ادرار با استفاده از یک نمونه کوچک ادرار، محتویات، تراکم و ظاهر ادرار شما را بررسی می‌کند. نمونه‌ها به منظور تحلیل میکروسکوپیک به آزمایشگاه فرستاده می‌شوند. نتایج این آزمایش به شناسایی دسته گسترده‌ای از بیماریها و نظارت بر روند درمان آنها کمک می‌کند. از جمله این بیماریها می‌توان به طور اخص به عفونت ادراری، بیماری کلیه و دیابت‌اشاره کرد.
چه چیز‌هایی نرمال محسوب می‌شوند؟ محرابی یک متخصص آزمایشگاه در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «ظاهر باید عموما زرد کمرنگ و شفاف باشد، اگرچه استثنا‌های بی‌ضرر زیادی در این زمینه وجود دارد. اگرچه میزان معمول pH حدود ۶ است، اما بازه 4/5 تا ۸ نرمال محسوب می‌شود. نتایج برای اکثر چیز‌هایی که مورد آزمایش قرار گرفته‌اند (همچون گلوکز و گلبول قرمز) منفی (negative) باشد.»
این متخصص در ادامه می‌گوید: «آزمایش ادرار میتواند شامل غربالگری بصری، شیمیایی و میکروسکوپیک باشد. یافت شدن مواد غیرمعمول در ادرار، نظیر گلوکز، نیترات‌ها، پروتئین (آلبومین) یا گلبول‌های سفید یا قرمز، ممکن است نشانگر وجود مشکلی باشند که باید به آن رسیدگی شود.
با این حال، نتایج آزمایش ادرار به تنهایی، تصویری ناقص را در اختیار می‌گذارند. تفسیر‌های زیادی می‌توان از آنها صورت داد، بنابراین پیش از آنکه هر نوع تشخیصی صورت گیرد، یافته‌های حاصل از آزمایش ادرار همواره در کنار نتایج دیگر آزمایش‌ها، سایر علامت‌ها و یافته‌های کلینیکال مورد بررسی قرار می‌گیرد.»