گروه گزارش
با وجود اینکه همه ساله عده زیادی از مردم و شهروندان با نیت های خیر خواهانه و به صورت کاملا داوطلبانه خون خود را برای نجات جان انسان های دیگر اهدا می‌کنند،اما با وجود این بنا به دلایلی همچون بی مبالاتی در مصرف خون و عدم مدیریت خون در مصارف بیمارستانی و جراحی ها،از این اندوخته و ثروت اهدائی به خوبی استفاده نمی شود.
چه بسا افراد زیادی خون خود را براي كمك و نجات انسان هاي نيازمند اهداء می کنند و از همه مهم تر اینکه این عمل پسنديده و انسان دوستانه، خوشبختانه در كشور ما از جايگاه ويژه اي برخوردار است و عده زيادي به صورت داوطلبانه خصوصا در ايام خاص خون خودشان را اهداء مي كنند. بنابراین بدیهی است که هشدارها و زنگ خطر نسبت به بی‌مبالاتی در برخی مصارف خون،می تواند عده زیادی از این جمعیت داوطلب را متاثر کند.
در قسمت قبلی گزارش به راه کارهای موثری در خصوص توجه به لزوم مصرف صحیح خون در بیمارستان ها و انجام عمل های جراحی اشاره شد.در ادامه این گزارش نگاهی داریم به سایر دستاوردهای ذخیره سازی خون،خصوصا برای افرادی که دارای گروه خونی نادر هستند.
دردانه های خونی
سال گذشته برای اولین بار روز 21 دی ماه به عنوان روز ملی خون های نادر نام گذاری شد.
روزی که با حضور جمعی از اهداء کنندگان خون های نادر، تنی چند از بیماران و دریافت کنندگان خون های نادر با شعار: «شاید شما هم یکی از دردانه های انتقال خون باشید» برگزار شد تا جمهوری اسلامی ایران یک قدم دیگر به استاندارهای جهانی ذخیره خون نزدیک شود.
اما خون نادر چیست؟خون نادر به خونی اطلاق می‌شود که نمونه آن در بین ۵ تا ۱۰ هزار نمونه جمعیتی مشاهده نشود.بدیهی است عده زیادی ممکن است در سرتاسر جهان و حتی کشور بی‌آنکه خودشان اطلاعی داشته باشند در زمره افرادی با گروه خونی نادر قرار داشته باشند.
بنابراین باید برای ذخایر خونی این افراد خاص چاره ای اندیشیده شود تا در مواقع نیاز که حیات فرد به چنین خونی وابسته است بتوانند ازآن استفاده کنند.
دکترعلي اكبر پور فتح الله ،مدير عامل سازمان انتقال خون كشور درباره ایجاد بانک خون نادر به گزارشگر روزنامه کیهان می گوید :” ايجاد بانك خون هاي نادر يكي از پروژه هاي جهاني است كه كشور ما در زمينه ايجاد و پيگيري آن پيشرو بوده است در حالي كه امروزه تعداد كشورهايي كه به پروژه خون‌هاي نادر جهاني پيوسته اند بسيار اندك و محدود است. در واقع ما در اين پروژه به دنبال شناسايي افراد با گروه هاي خوني نادر هستيم. خون هاي نادر به موارد خاصي اطلاق مي شود كه هيچ گروه خوني ديگري به آنها قابل انتقال نيست.همكاران ما اين افراد را شناسايي مي كنند و خون آنها را در بانك خون نادر ذخيره مي كنند تا اگر خود اين افراد يا بستگان آنها به اين خون نياز داشتند بتوانيم به آنها كمك كنيم. ما در حال حاضر 400 مورد خون نادر را شناسايي كرده و در بانك خون‌هاي نادر ذخيره كرده ايم. اين خون ها در دماي منهاي 70 درجه سانتيگراد نگهداري مي‌شوند تا در مواقع نياز از آنها استفاده شود .”
او با اشاره به اینکه، تهیه، نگهداری و انتقال هر واحد خون نادر بسیار هزینه‌بر است خاطرنشان کرد:” هر واحد خون نادر حدود ۵ میلیون تومان هزینه در بر دارد و پزشکان ما باید در نظر داشته باشند که با مدیریت درمان بیماری که خون نادر دارد بدون مصرف خون یا با مصرف خون خود بیمار او را درمان کنند. پزشکان باید با مدیریت خون بیمار جلوی این هزینه‌ها را بگیرند اما شاخص‌های ما در بخش انتقال خون بیمارستانی و انتقال خون خودی بسیار نگران کننده و در حد صفر است.البته باید به این نکته هم اشاره کنم که ما امروزه به جایی رسیده‌ایم که ۱۵۰ هزار لیتر پلاسمای مازاد را در بهترین سایت‌های کشورهای اروپایی به دارو تبدیل کرده و به کشور وارد می‌کنیم که ارزش افزوده و صرفه‌جویی ارزی آن ۵۰ میلیارد تومان است و در واقع با این کار بیش از دو سوم اعتبار تخصیصی به سازمان انتقال خون را باز می‌گردانیم.”
مدير عامل سازمان انتقال خون كشور همچنین یکی از دستاوردهای مهم قرارداد پالایش پلاسما را استاندارد سازی تهیه خون و فرآورده ها مطابق دانش روز دنیا در پایگاههای انتقال خون کشور می داند و تاکید می کند :”باید بیمارستان‌ها امکان اتوترانسفیوژن‌ را داشته باشند اما متأسفانه شاهدیم که هنوز برخی از بیمارستان‌ها دستگاه‌های گرم‌کننده برای خون و تزریق آن را ندارند و هنوز در فقر انتقال خون در بیمارستانها به سر می‌بریم. ضمن اینکه نباید فراموش کنیم که باید بانک قوی از خون‌های نادر داشته باشیم تا ضمن نگاه به روش‌های نوین بتوانیم در صورت نیاز خون و فرآورده‌های خونی را در اختیار بیماران دارای خون نادر قرار دهیم.”
360 خون ناشناس
شاید برای خیلی ها جالب باشد که گروه های خونی فقط همان چند گروه خونی محدود که اکثر ما با آنها آشنا هستیم نیست.
آن قدر که تا به امروز طبق آخرین دستاوردها و تحقیقات علمی 360 گروه خونی نادر شناسایی شده است. گروه های خونی که افرادی که دارای آنها هستند در صورت نیاز فقط باید از این گروه ها به آنها خون اهداء شود و در غیر این صورت ممکن است با خطر مرگ مواجه شوند.بنابراین ذخیره این گروه های خونی از اهمیت به مراتب حیاتی برخوردار است.
دکتر مصطفي مقدم  ایمونوهماتولوژیست و مدیر برنامه ملی خون های نادر و عضو کارگروه انجمن بین المللی انتقال خون در گفت و گو با گزارشگر روزنامه کیهان می گوید:”در واقع پروژه ملي خون هاي نادر از سال 89 با گستردگي سيستماتيك و با هدف تامين خون افرادي كه تعيين گروه خوني آنها بسيار مشكل است، شروع شد.مثلا ممكن است بيماري براي جراحي مراجعه كند اما به دليل اينكه گروه خوني نادري دارد نتوانند گروه خوني او را مشخص كنند و خون مورد نيازش را به او اهداء كنند. هرچند اين افراد درجمعيت 77 ميليوني كشور ممكن است حتي كمتر از يك درصد جمعيت باشند، اما با  وجود اين تعيين گروه خوني‌شان مي‌تواند در موارد خاص زندگي آنها را نجات دهد. خب همه افراد با گروه هاي اصلي A و B و O و .... آشنا هستند اما گروه هاي خوني موجود به اينها ختم نمي‌شود. الآن مركز بين المللي انتقال خون جهاني كه مقر آن در هلند قرار دارد،كميته علمي اين مركز بيش از 360 گروه خوني را تشخيص داده و شناسايي كرده اند.” او به فعالیت‌های سازمان انتقال خون هم اشاره می کند و می افزاید :”در سازمان انتقال خون ما هم گروه هاي خوني بيشتري تشخيص داده شده و اين روند فعلا براي شناسايي گروه هاي خوني بعدي ادامه دارد. اين گروه از افرادی كه داراي گروه خوني خاص هستند تا به امروز از نظر اهداء خون قابل تامين نبودند و نمي شد به آنها خون مورد نيازشان را اهدا كرد.با توجه به تجربيات فني و علمي سازمان انتقال خون و توانمندي متخصصان ما توانستيم حركتي را در اين زمينه شروع كنيم.خون برخي از اين افراد شناسايي شد و در دماي منفي 80 درجه سانتيگراد نگهداري مي شود تا در زمان نياز مورد استفاده قرار گيرد .”
وقتی خون کیمیا می شود
خون نادر تعریف خاص خود را دارد. گروه خوني نادر خونی است كه اگر گروه خوني فردي بين 5 هزار تا 10 هزار جمعيت مشاهده نشده باشد ،گروه خوني او نادر است مانند گروه خوني بمبئي كه در جمعيت كشور ما تا كنون فقط 42 نفر با این گروه خونی مشاهده شده اند.اين گروه ها فقط از گروه خوني خودشان مي توان به آنها خون اهدا كرد.و با ذخيره اين خون در مواقع نياز مي توان از آن استفاده كرد و خون را اهدا كرد و جان این افراد را نجات داد.
دکتر مقدم درباره روند شناسايي افرادی با گروه خونی نادر مي افزايد:” شناسايي افراد داراي گروه هاي خوني خاص هم به شكل هاي مختلفي صورت مي گيرد. يا به صورت تصادفي يا رندوم ما گروه خوني 5 تا 10 هزار نفر از افرادي كه اهداء خون داشته اند را آزمايش مي كنيم و اين افراد را شناسايي مي كنيم .يا مثلا در مواقع اهدا خون داوطلبانه يا موارد عمل جراحي افراد هم مي توانيم به گروه هاي خوني خاص مشكوك شويم .از آنجا كه اين افراد گروه خوني سازگار ندارند و از گروه‌هاي ديگر نمي توانند خون دريافت كنند.
مثلا يكي از بيماران ما تا سن 77 سالگي نمي‌دانست كه داراي گروه خوني نادر است و در جريان يك تصادف و عمل جراحي خيلي اتفاقي متوجه شديم. يا مثلا نوزاد 18 ماهه ای داشتيم كه به دليل يك بيماري براي عمل به اتاق جراحی رفته بود و درجريان عمل مشخص شد كه گروه خوني نادر دارد و اين گروه خوني سازگار نيست كه البته خوشبختانه بعد از عمل جراحي خون از تهران ارسال شد و طي شش ماه دو عمل جراحي انجام شد و در نتيجه اين كودك الآن 4 ساله است در سلامت كامل به زندگي اش ادامه مي دهد.مورد ديگر مثلا مادراني هستند كه به طورمكررجنين سقط مي‌كنند كه اين افراد هم مي توانند مشكوك باشند.اين مادران ممكن است خون نادر داشته باشند كه چون با خون جنين سازگاري ندارد باعث سقط مكرر مي‌شود كه اين مورد هم شك برانگيز است و در اين موارد بايد به خون نادر مادر مشكوك شد.اين افراد مي توانند با سازمان تماس بگيرند و مورد آزمايش ما قرار بگيرند. ضمن اينكه حتي اگر فردي برای خودش محرز شود كه خون نادر دارد بايد به خون اقوام آنها هم مشكوك شد و مورد آزمايش قرار بگيرند .به طور كلي با شناسايي و معرفي اين افراد مي توان خون آنها را ذخيره كرد و در موارد حياتي جان آنها را نجات داد.حتي اگر تعداد آنها بسيار اندك باشد مثلا براي يك گروه خوني خاص تا كنون فقط 10 نفر در كل كشور شناسايي شده‌اند كه اگر اين آزمايش‌ها نبود شايد اصلا خودشان متوجه نمي شدند .”
گروه خونی اصلی یا فرعی
ممكن است براي خيلي ها اين سوال پيش بيايد كه پس اين گروه هاي خوني كه در مداركي همچون كارت پايان خدمت سربازي و يا كارت گواهينامه رانندگي درج مي شود مگر همان گروه خوني افراد نيست، و چرا باز براي تعيين گروه هاي خوني نادر نياز به شناسايي و آزمايش وجود دارد ؟
مدیر برنامه ملی بانک خون های نادر کشور دراين باره تاكيد مي كند :” ما در واقع طبق آخرين تحقيقات بيش از 360 گروه خوني داريم كه آن دسته از گروه هاي مثبت و منفي كه در برخي كارت هاي شناسايي درج مي شود فقط گروه هاي اصلي است. مثلا صرف مشخص شدن اينكه يك فرد داراي گروه خوني A+  است كافي نيست چرا كه ممكن است فردي گروه خوني A+ هم باشد اما گروه هاي خوني ديگري نيز داشته باشد.”
او به دستاوردهای ایران در این زمینه نیز اشاره می‌کند و می افزاید :”به طور كلي برنامه ملي خون هاي نادر خدمات زيادي رابه جامعه هدف ارائه مي كند و تا كنون نيز بسيار موفق عمل كرده است.چرا كه تا كنون در كل آسيا فقط 3 كشور عضو اين برنامه هستند و همين طور عضو كارگروه ملي انجمن بين المللي انتقال خون كه ايران در اين رده بندي قرار دارد و عضو برنامه خون هاي نادر است.ما از سال 2010 عضو اين انجمن بوديم كه در نتيجه عضو اين انجمن بودن هم به معناي توانمندي يك كشور در اجراي اين پروژه است.ضمن اينكه ايران مفتخر است به عنوان اولين و تنها كشور اسلامي جهان نيز در اجراي اين برنامه مشاركت دارد.ضمن اينكه بانك اطلاعاتي خون هاي نادر ما امسال جزو بانك اطلاعاتي بين المللي خون هاي نادر قرار گرفته مثلا اگر يكي از كشورهاي منطقه به يك گروه خوني نادر نياز پيدا كند و اين نياز به انجمن اعلام شود و آن گروه خوني در بانك ما موجود باشد، ما اين آمادگي را داريم كه به آنها كمك كنيم، که البته بسیار مفتخر هستیم که توانستیم به لطف خداوند متعال و تلاش‌های صورت گرفته در بانک اطلاعاتی خون های نادر جهان قرار بگیریم.در حال حاضر فقط سه کشور در تمام آسیا در این بانک قرار دارند که ایران یکی از این کشورهاست که همان طور که اشاره شده این نشان دهنده توانمندی فنی و علمی پزشکان و محققین این عرصه است.همین که ما توانستیم در عرصه بین المللی پاسخگوی نیاز سایر کشورها باشیم .”