فراز و نشیب‌های بازار فرش ایران و راهکارهای احیای آن - بخش پایانی
پهن کردن فرش فرصت‌ها زیر قدم‌های راسخ تولیدکنندگان داخلی
گالیا توانگر
فرش ماشینی با قدمت 40 ساله گونه‌ای مصنوعی از فرش است که برخلاف فرش دستباف که توسط هنر دست و در مدت زمان زیاد بافته می‌شود، توسط ماشین آلات صنعتی بافته می‌شود، به دلیل سرعت بالا در تولید و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به فرش دستبافت، قیمت نسبتا ارزان تری دارد. در حال حاضر 600 کارخانه کوچک و بزرگ فرش ماشینی در کشور فعال هستند که محصولات شان را به بیش از 11 کشور جهان از جمله استرالیا، روسیه، ایتالیا، چین، کانادا، سنگاپور، عراق، پاکستان، افغانستان، قزاقستان و ... صادر میکنند.
سالانه 170 میلیون متر مربع فرش ماشینی در کشور تولید می شود که از این میزان تولید 80 تا 90 میلیون متر مربع نیاز داخلی است. در کشور ایران، شهرهای بزرگی چون تبریز، کاشان، آران و بیدگل، مشهد، اصفهان، کرمان و قم در صنعت فرش ماشینی فعالیت میکنند که در این بین شهر کاشان با در اختیار داشتن 70 درصد از تولیدکنندگان فرش ماشینی، قطب صنعت فرش ماشینی کشور به شمار می‌رود.
ایران در میان کشور‌های برتر صادر‌کننده این محصولات توانسته در رتبه هفتم قرار بگیرد و کشور‌های چین، ترکیه، هندوستان، بلژیک، هلند، ایالات متحده عربی از جمله کشور‌های برتر در این زمینه هستند. ارزش صادرات انواع فرش ماشینی، موکت و کفپوش ایرانی در سال ۲۰۱۸ حدود ۳۰۰ میلیون دلار بوده که بازارهای مناسبی برای این کالای ایرانی در کشور‌های افغانستان، عراق، جمهوری‌های آسیای مرکزی و شیخ نشین‌های خلیج‌فارس درکنار کشور‌های اروپایی وجود دارد.
سر پا نگه داشتن تولید با تک فروشی!
«طاووسی» یکی از تولید کنندگان گلیم، فرش و موکت ماشینی از اصفهان، اولین گلایه اش معطوف به قیمت بالای مواد اولیه و نخ کنف است. وی در حاشیه یازدهمین دوره نمایشگاه بین‌المللی انواع کفپوش، موکت، فرش ماشینی و صنایع وابسته تهران 98، به گزارشگر کیهان می‌گوید: «تا همین چند وقت پیش هر کلاف نخ کنف را 6 تا 7 هزار تومان خریداری می‌کردیم، اما در حال حاضر بابت هر کلاف نخ کنف بین 27 تا 28 هزار تومان می‌پردازیم.»
وی درباره مراحل بافت فرش ماشینی برایمان توضیح می‌دهد: «خیلی‌ها گمان میکنند در اولین مرحله که فرش ماشینی بافته شد، کار تمام می‌شود؛ در حالی که چنین نیست. وقتی فرش ماشینی در اولین مرحله بافته شد، وارد مرحله دو می‌شود و پشت کار باید تماما چسب کاری شود. در مرحله سوم حاشیه فرش زیکزاک می‌خورد. مرحله چهارم که در آن بازدید از کار صورت می‌گیرد، موسوم به مرحله کنترل کیفیت است.»
وی در حالی که آهی برمی کشد، می‌گوید: «ناگزیریم هر روز با تعداد کمتری کارگر کارها را به پیش ببریم. تا چند وقت پیش در حدود 60 تا 70 کارگر داشتیم، اما الان در کارخانه ما تنها 20 تا 30 نفر مشغولند.
شاید باورتان نشود و با دیدن این غرفه فکر کنید که کار ما تماما سود‌دهی خالص است، اما حقیقت تلخ این است که گاه مجبوریم در حاشیه نمایشگاه‌های سایر استان‌ها و یا اساسا در شهرهای دیگری چون بوشهر و مشهد و ... تک فروشی و دستفروشی داشته باشیم!»
ساختن پل ارتباطی بین دانشگاه و خط تولید
راضیه حکیم زاده که خود فوق لیسانس نساجی دارد و در یکی از شرکت‌های تولید فرش ماشینی فعال است، کمبود نقدینگی و مشکلات صادرات و واردات را در راس لیست چالش‌های موجود در تولید قرار می‌دهد. وی برایمان می‌گوید: «در حال حاضر مواد اولیه (نخ و الیاف) به سختی وارد می‌شوند و کار تولید را سخت کرده است.»
وی در مورد تعداد نیروهایی که در بخش تولید فعالند، می‌گوید: «یک زمانی کارگران در کارخانه سه شیفت کار می‌کردند، اما الان برای کم شدن هزینه‌های تولید به ناچار تعداد کارگران کم شده و همین تعداد دو شیفته کار میکنند.»
این مهندس نساجی درباره استهلاک قطعات ماشین‌های بافت توضیح می‌دهد: «هر قطعه‌ای که مستهلک شده و باید تعویض شود، دست کم 100 میلیون تومان هزینه بردار است. الان چون در شرایط تحریم‌ها هستیم، گاه ناگزیریم یک قطعه را با قطعات مشابه تعویض کنیم، اگر چه گاه هزینه‌ها به 70 تا 80 میلیون تومان تقلیل می‌یابد، ولی چالش دیگری را پیش رو داریم، عمر کم قطعه و استهلاک مداوم قطعات ماشین‌های بافت. رفع این چالش می‌طلبد که بر روی تولید داخلی و با کیفیت قطعات ماشین‌های بافت، کار تخصصی انجام دهیم و از تخصص دانشگاهیان بهره بگیریم.»
خبر خوب این است که در همین نمایشگاه امسال شرکت‌هایی اقدام به ارائه چند نمونه از چرخ‌هایی که در کار بافت موکت و فرش ماشینی استفاده می شوند، مانند: چرخ قلاب دار و چاک دار کرده‌اند و این مسیر را برای اقدامات جدی‌تر بعدی در حوزه تولید داخلی ماشین آلات بافت باز کرده است.
فلج شدن چرخ تولید نخِ فرش ماشینی
با واردات نخ خارجی
حسین نصیریانی مدیرعامل یک شرکت موکت و فرش ماشینی از یزد، نمایشگاه‌ها را مکانی برای دیدار با مشتریان و شناخت نیازهای جدید بازار مصرف و تلاش در جهت به روز شدن برای تامین این نیازها که تولید نخ با نمرات ظریف تر و همراه با کیفیت دانسته و می‌گوید: «حضور در نمایشگاه و ارتباط با مشتریان و بازار در به روزرسانی و همگامی با بافندگان بسیار موثر است. حضور در نمایشگاه به شرکت ما در تولید محصولات متنوع و متفاوت تر کمک کرده است.»
وی در ادامه به چالش‌های این صنعت اشاره کرده و برایمان توضیح می‌دهد: «مشکلات تامین مواد اولیه، قطعات و ماشین‌آلات که به علت عدم تامین و تخصیص ارز دامن زده شده است. باز بودن راه واردات نخ خارجی که باعث فلج شدن چرخ این صنعت شده و تخصیص ارز به بافندگان جهت واردات نخ و الیاف به جای اختصاص آن به ریسندگان یکی دیگر از چالش‌های این صنعت است. همچنین عدم مدیریت و هماهنگی در تعیین نرخ مشخص و مصوب ارز، به چالش تهیه مواد اولیه انجامیده است. از طرف دیگر عدم تامین زیرساخت‌ها و پشتیبانی جهت صادرات نخ و فرش از دیگر مشکلات این صنعت است.»
خرید مواد اولیه
با ارز نیمایی گران‌تر از ارز آزاد
اصغر پیله وریان یک تولید‌کننده فرش ماشینی را در حلقه مشتریان خارجی می‌یابیم. وی به مشکلات تهیه مواد اولیه (نخ) اشاره کرده و می‌گوید: «مثلا به ما ارز نیمایی می‌دهند که با آن مواد اولیه وارد کنیم، اما ارز نیمایی از ارز آزاد گران‌تر تمام می‌شود.»
وی در ادامه می‌گوید: «درهنگام واردات مواد اولیه، بانک‌ها صد درصد پول را یک جا و در همان ابتدای کار از ما می‌گیرند، اما مواد اولیه سه ماه بعد به دست مان می‌رسد. طی این سه ماه که نوسانات قیمت ارز اعمال می‌شود، قیمت ارز آزاد نسبت به قیمت ارز نیمایی-که سه ماه پیش بابتش پول داده‌ایم- ارزان‌تر شده است.»
حسن واحدیان مدیرعامل یک شرکت تولید فرش ماشینی از مشهد، به چالش‌های این صنعت اشاره کرده و می‌گوید: «نبودن نقدینگی، عدم همکاری بانک‌ها برای دادن وام‌های کم بهره، بالا رفتن قیمت مواد اولیه و قطعات، پایین آمدن قدرت خرید مردم، کم شدن صادرات فرش، تولید بی‌رویه فرش ماشینی، تولید محصولات کاملا تقلبی و بی‌کیفیت و فروختن آن به جای جنس مرغوب و صدها مورد دیگر باعث شده است تا کارگاه‌های تولیدی دچار دغدغه و چالش شوند و گاهی نیز به تعطیلی کشیده شوند.»
واحدیان در ادامه به دستاوردهای شرکت زیر مجموعه خود پرداخته و می‌گوید: «در سال گذشته توانستیم تولیدات خودمان را از بافت 500 شانه به 700 شانه ارتقا دهیم. در این شرایط که تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی کشور ما را تحت الشعاع قرار داده است به فضل الهی توانسته‌ایم روی پای خود بایستیم و دوام بیاوریم که این یکی از دستاوردهای مهم ما در امسال بوده است.»
دستورالعمل‌های لحظه‌ای
و عدم برنامه ریزی بلند مدت در صادرات
سعید جلالی مدیرعامل یک شرکت فرش از دلیجان ضمن این که بازار فرش را رقابتی توصیف می‌کند، می‌گوید: «امروزه فعالیت‌های اقتصادی به ویژه در صنعت فرش ماشینی بسیار رقابتی شده است. مسلما گروه‌های صنعتگران فرش ماشینی انگیزه لازم جهت ارائه محصولات جدید، تولید نوآورانه و بهبود کیفیت محصول را ایجاد میکنند. باید با بررسی و مطالعه سلیقه مصرف‌‌کننده داخلی و خارجی محصولات جدیدی تولید کنیم ودر نمایشگاه‌های داخلی و خارجی پیش روی مشتری قرار دهیم.»
وی در ادامه به چالش‌های موجود در این صنعت اشاره کرده و می‌افزاید: «نوسانات قیمت مواد اولیه، دشواری واردات قطعات یدکی و مواد اولیه و کاهش خدمات‌رسانی شرکت‌های خارجی در خصوص تعمیرات ماشین آلات از مهمترین مشکلات این صنعت هستند. همچنین نرخ بالای بهره تسهیلات بانکی و کمبود نقدینگی از دیگر مشکلاتی است که فعالان این صنعت با آن روبرو هستند. تغییرات دستورالعمل‌های مربوطه باعث می‌شود که علی‌رغم تمامی تلاش‌هایی که در زمینه بازاریابی و صادرات انجام می‌شود، برنامه‌ریزی بلندمدت مقدور
نباشد.»
درهمین حین جواد صابریک تولید‌کننده فرش ماشینی از کاشان در ادامه صحبت‌های همکارش می‌گوید: «دولت به صورت روزانه بخشنامه و قانون صادر می‌کند و ما نتوانسته‌ایم صادرات چشمگیری داشته باشیم. از طرفی با توجه به این که باید ارز را به دولت برمی‌گرداندیم، مشکل زیادی برای تولیدکنندگان ایجاد شد. متاسفانه گمرک هم همکاری مناسبی نداشت و این مسئله منجر به ایجاد هزینه گزافی برای ما شد.»
ناطقیان تولید‌کننده گلیم هدف مجموعه خود را، کم کردن فاصله رسیدن محصول به دست بنکداران در شهرستان‌ها اعلام کرده و می‌گوید: «در تلاشیم با حذف واسطه‌های غیر ضروری، بنکداران و پخش کنندگان محلی بتوانند این محصول را در سریع ترین و کوتاه ترین مسیر ممکن به دست مشتریان خود برسانند.»
وی در ادامه ضمن اشاره به عوامل کم‌‌رونقی صنعت نساجی در کشور توضیح می‌دهد: «دستورالعمل‌ها و قوانینی که توسط افراد بدون دانش تخصصی بر تولیدکنندگان تحمیل می‌شود، چالش‌هایی را برای فعالان این صنعت ایجاد کرده است که باید با مشارکت و همفکری کارشناسان این حوزه، نسبت به اصلاح و بازنگری قوانین اقدام
شود.»
تولید و عرضه بیش از نیاز بازار داخلی
حمید نجف زاده، یک تولید‌کننده موکت و فرش ماشینی، اهداف و ارزش‌های شرکت فرش زیر مجموعه خود را کارآفرینی، حمایت از نیروی جوان داخلی، پاسبانی از هویت فرش ایرانی، خلاقیت و نوآوری، احترام به محیط زیست و جلب رضایت مشتریان دانسته و می‌گوید: «در حال حاضر مهمترین مشکل صنعت فرش ماشینی، تولید و عرضه بیش از نیاز بازار داخلی است و تنها راه حل آن سهولت در راه صادرات این کالا است که آن هم نیاز به توجه بیشتری از سوی مسئولان دارد.»
مصطفی طاهری‌‌نیا مدیرعامل یک شرکت مهندسی در حوزه نساجی و بافت موکت و فرش به چالش‌ها و مشکلات صنعت نساجی اشاره کرده و می‌گوید: «طی سال‌های گذشته و با تغییر رفتار خرید مشتریان و تمایل خریدار نهایی به خرید از تولید‌کننده، دغدغه فروش بین صنعتگران حوزه فرش ماشینی بیش از پیش قوت گرفته است. متاسفانه زیر ساخت‌های ارتباطی نتوانسته است به سرعت تکنولوژی تولید رشد کند وچالش‌های این حوزه، مدیران صنایع فرش را درگیر کرده است.»
علیرضا جهانی از مدیران فروش یک شرکت فرش درباره مهمترین چالش‌های این صنعت توضیح می‌دهد: «تشدید رقابت در بازار داخل و کاهش ارزش ریال در برابر دلار فرصت مناسبی را برای تولیدکنندگان ایرانی فراهم کرده است، ولی چالش‌های بزرگی بر سر راه است. یکی از چالش‌های بزرگ جایگاه ضعیف برندهای فرش ایرانی در بازارهای بین‌المللی است. از عوامل این امر می توان به مواردی همچون ضعف در ارائه خدمات، بازاریابی و برندینگ ضعیف، عدم تولید محصول مبتنی بر نیاز مشتری، نوسانات قیمت ارز و تحریم‌ها اشاره کرد. در بازار داخلی نیز برخی شرکت‌های خارجی وارد شده‌اند که گرفتن سهم بازار بیشتر توسط این شرکت‌ها می‌تواند زنگ خطری برای تولیدکنندگان ملی
باشد.»