«باید مسئله کاغذ را حل کرد؛ این‌طور نمی‌شود. وزیر فرهنگ و وزیر صنعت بنشینند و این مسئله را حل کنند». این جمله، دستور صریح رهبر انقلاب برای حل بحران کاغذ در جریان بازدید از نمایشگاه کتاب امسال بود که بلافاصله از سوی معاون امور ویژه دفتر مقام معظم رهبری و طی جلسه‌ای مشترک با وزرای صمت و ارشاد، به آنها ابلاغ گردید.
 اولین آثار عملی دستور نهم اردیبهشت رهبری، دو هفته بعد و در ماجرای رفت و آمد کاغذ بین ارز ترجیحی (4200) و ارز نیمایی نمایان شد که وزیر ارشاد پس از جلسه هیئت دولت اعلام کرد: «گفت‌وگو‌های مختلفی در دولت با تاکید مقام معظم رهبری مطرح شد که موجب شد تا کاغذ مطبوعات و نشریات با همان ارز چهار هزار و 200 تومانی باشد. قرار شد همه کاغذی که در گمرکات وجود دارد ترخیص شود».
این روزها نوسان قیمت کاغذ تا حدودی کنترل شده و موجودی بازار بهبود یافته، اما همچنان مشکل تأمین کاغذ مورد نیاز کشور برقرار است.
 رهبر معظم انقلاب از سال‌ها قبل نیز درباره تأمین پایدار کاغذ به‌عنوان یک کالای اساسی به مسئولان تذکر داده بودند. ایشان در پایان بازدید از نمایشگاه کتاب سال 1374 در مصاحبه‌ای تصریح کردند که «کاغذ در جامعه ما نباید یک کالای تزیینی و تجمّلاتی به حساب بیاید». رهبری در آن جلسه به سه راهکار «بازیافت، صرفه‌جویی و تولید کاغذ داخلی»‌ اشاره نموده و تأکید کردند که «بعضی از این کارها به عهده دولت و بعضی به عهده مردم است».
 با وجود دغدغه و توصیه‌های رهبر معظم انقلاب از 24 سال پیش، تا‌کنون هیچیک از دولت‌ها نتوانسته‌اند با استفاده از توان اجرایی خود کاغذ مورد نیاز کشور را به‌طور پایدار تأمین کنند.
این روزها صنایع چاپ و نشر، تبلیغات، بسته‌بندی و بسیاری از مشاغل و حرفه‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم به کاغذ وابسته‌اند، در بحران به سر می‌برند. کتاب‌ها گران‌تر از همیشه چاپ می‌شوند، روزنامه‌ها کاغذ ندارند و یکی یکی خاموش می‌شوند و تنها در بستر اینترنت قابل دسترسی هستند، در آستانه فصل چاپ کتب مدارس، نگرانی خانواده‌ها از قیمت کتاب و دفتر دانش‌آموزان بیش از گذشته است و... .
کاغذ مورد نیاز کشور از دو کانال تأمین می‌شود: تولید داخل و واردات، اما این روزها نه حال و روز واردات مساعد است و نه تولید داخل سر پا است!
 در بخش نخست این گزارش به مسئله واردات کاغذ‌ اشاره کردیم که همچنان در فهرست اقلام اساسی، ارز دولتی می‌گیرد و از قضا همان ارز دولتی بلای جانش شده است. به سوءمدیریت، فساد و رانت در تخصیص ارز و احتکار برخی واردکنندگان‌ اشاره شد. اما برای یافتن راه‌حلی پایدار، بی‌درنگ باید به سراغ تولید داخلی برویم و موانع خودکفایی کشور را بررسی‌نماییم.
وسوسه واردات و ضربه به تولید داخل
چند هفته قبل و در بحبوحه گرانی و نایابی کاغذ، صفحه توئیتر منتسب به مدیرعامل یکی از روزنامه‌ها مطالبی را منتشر نمود که از انحراف در استفاده از ارز دولتی از سوی یکی از کارخانه‌های تولید کاغذ به اسم یکی از روزنامه‌های نام‌آشنا پرده برمی‌داشت.
در این مطلب آمده بود: «این کارخانه ظرف دو سال گذشته لاین یک خود را که مختص تولید کاغذ روزنامه است برای کسب سود بیشتر برای تولید کاغذ صنعتی استفاده و عملاً تولید کاغذ روزنامه را صفر کرده است. دو بهانه بزرگ این شرکت: ۱.واردات خمیر کاغذ.۲.تامین چوب مورد نیاز با توجه به ممنوعیت بهره‌برداری از جنگل بوده است.
جالب اینکه این شرکت در سال ۹۷ معادل یک میلیون و ۶۰۰ هزار یورو مطابق لیست بانک مرکزی ارز دولتی گرفته که طبیعتا باید صرف خرید خمیر کاغذ می‌شد و با همان مقدار بهره‌برداری از چوب جنگل که برای تولید لاینرو کاغذ صنعتی استفاده شد می‌توانست کاغذ روزنامه تولید کند که چنین کاری نکرد. در عوض این شرکت به جای تولید، به‌عنوان یک وارد‌کننده کاغذ با روزنامه «ه» برای واردات ۲۰۰۰ تن کاغذ روزنامه از یک برند نروژی به توافق رسید. که اگر هر تن کاغذ را ۸۰۰ یورو در نظر بگیریم یعنی همان ارز دولتی که گرفته پس ارز دولتی سال ۹۷ صرف واردات کاغذ شده نه خمیر کاغذ».
نویسنده این مطلب تصریح می‌کند: «معلوم نیست ما‌به‌التفاوت قیمت کاغذ آزاد تا قیمت دولتی به چه حسابی واریز می‌شود ولی مطمئن باشید شرکت با قیمت دولتی فاکتور داده است و گیرندگان آن هم انبوه شبه روزنامه‌هایی بوده‌اند که منتشر نمی‌شوند اما جای خوبی هستند برای کاغذشویی!»
واردات با هماهنگی «ارشاد» و «صمت»
در اثنای تهیه این گزارش، ما نیز به ماجرای واردات با ارز دولتی توسط یک کارخانه تولید کاغذ برخورداریم.
این کارخانه با تأیید اینکه در سال 97 يك ميليون و ششصد هزار يورو ارز دولتي دريافت نموده، اذعان می‌کند: «این ارز براي واردات سه پارت كاغذ روزنامه (حدود 2500 تن) و مابقي براي واردات لوازم مصرفي كارخانه تخصيص داده شد».
این شرکت در پاسخ به این سؤال که آیا با يك برند نروژي به توافق رسيده‌ايد تا كاغذ روزنامه وارد كنيد، يعني به جاي خريد خمير، كاغذ وارد كرديد نه خمير كاغذ؟ بیان می‌کند: «طي توافقي كه با وزارت ارشاد و صمت جهت تنظيم بازار به عمل آمد مقرر گرديد به جاي واسطه‌ها، شركت علاوه ‌بر توليد بخشي از نياز كاغذ روزنامه كشور نسبت به وارد نمودن كاغذ روزنامه از مارك هاي معتبر اروپايي اقدام و با هماهنگي سازمان هاي ذي‌ربط نسبت به توزيع و فروش اقدام نمايد».
در ادامه توضیحات این کارخانه آمده بود: «ذكر اين نكته ضروري است كه خمير كاغذ فقط براي كاغذ روزنامه به كار نمي‌رود و در توليد كاغذ چاپ و تحرير كه يكي از محصولات اصلي چوب و كاغذ است نيز استفاده از خمير سفيد الزامي است».
گل به خودی دولتی‌ها
یکی از عواملی که به بحران تولید کاغذ دامن زده، تمایل دولتی‌ها به استفاده از کاغذ وارداتی در سال‌های گذشته بوده است.
 از آنجا که دولت بزرگ‌ترین بخش از تقاضای کل اقتصاد یعنی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده محسوب می‌گردد، این امر به توسعه واردات و ضربه خوردن تولید داخل دامن‌زده است.
 رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران، اسفند 96 در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه شرایط برابری به منظور فعالیت تولیدکنندگان و واردکنندگان در حوزه کاغذ وجود ندارد، می‌گوید: «حتی دستگاه‌های دولتی به برخی دلایل که قابل تامل است حاضرند کاغذ وارداتی با قیمت بالاتر که حدود 40 درصد است خریداری کنند. با چوب بی‌کیفیتی بر سر کالای داخلی می‌زنند و این درحالی است که مقوله کیفیت کاغذ شاخص‌های قابل بررسی خود را دارند».
اباالفضل روغنی‌گلپایگانی می‌افزاید: «شاید در تولید کاغذ مربوط به کتاب‌های عتیقه عقب و نیازمند واردات در این حوزه باشیم، اما درخصوص سایر کتاب‌ها ازجمله رمان قابلیت تولید داخلی وجود دارد و به هیچ وجه نیاز به واردات نیست. در شرایطی که هیچ حمایتی از تولید کاغذ در داخل کشور نمی‌شود؛ بنابراین باید منتظر روزهای بد و بدتر در سال آینده باشیم. ما حتی در زمینه کاغذ بسته‌بندی نیز بیش از ظرفیت، توان تولید داریم اما هیچ حمایتی از این بخش نمی‌شود».اظهارات این فعال حوزه تولید نشان می‌دهد که تولید ملی چشم انتظار کمک‌های دولتی است، اما دولتی‌ها چه می‌گویند؟
مسئولیت‌گریزی مسئولان
متولی رونق تولید در حوزه صنایع، وزارت صنعت، معدن و تجارت است. به همین منظور به سراغ مسئولان این سازمان رفتیم تا ریشه بحران کاغذ و وضعیت تولید را از زبان آنان جویا شویم، ولی در تماس با روابط عمومی این وزارتخانه اعلام شد که موضوع کاغذ را از وزارت ارشاد پیگیری ‌نمایید و با اصرار ما نیز حاضر به ارتباط دادن گزارشگر کیهان با مسئولان مربوط نشدند.
اما عباس صالحی‌امیری، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گوید: تولید ما در کاغذ بسیار کم است. سه کارخانه کاغذ در کشور وجود دارد که به‌طور اسمی ۱۷۰ هزار تن تولید دارند، ولی باید گفت تولید این کارخانه‌ها در سال ۹۶ حدود ده هزار تن و در سال ۹۷ هم حدود بیست هزار تن بوده و این درحالی است که نیاز کاغذ ما سالانه حدود چهارصد هزار تن است.
صالحی مشکل را مربوط به گذشته می‌داند و می‌افزاید: بنابراین نیاز به واردات داریم و باید در بحث خودکفایی، از قبل اقدامات لازم را انجام می‌دادیم.
غفلت از تولید داخلی
کارشناسان، راهکار بلندمدت حل مشکل کاغذ در کشور را توجه به تولید داخل و جدا کردن سرنوشت فرهنگ با فراز و نشیب واردات عنوان می‌کنند.
مدیرعامل مجمع ناشران انقلاب اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان، تولید داخلی را به‌عنوان کلید اصلی حل بحران کاغذ در بیانات رهبر معظم انقلاب هنگام بازدید از نمایشگاه کتاب امسال مطرح نموده و می‌گوید: «رهبر انقلاب درباره تولید کاغذ داخلی به وزرای ارشاد و فرهنگ توصیه کردند و چیزی که اساساً مورد غفلت واقع شده، همین مسئله تولید کاغذ است. وقتی که تولید کاغذ داخلی متوقف شود به واردات وابسته می‌شویم که مشکلات کنونی را در پی خواهد داشت. باید برای میان‌مدت و درازمدت روی تولید داخل سرمایه‌گذاری کنیم و مطالبه اصلی باید روی این مسئله باشد».
میثم نیلی در تشریح وضعیت بازار کاغذ بیان می‌کند: «گام اول، مبارزه با محتکران و کنترل بازار است، اما بلافاصله و در کنار این موضوع، گام دوم، استقلال در زیرساخت صنعت نشر، یعنی کاغذ است. این نکته اصلی بود که در نمایشگاه کتاب خدمت رهبر انقلاب مطرح کردیم و ایشان هم وزرای ارشاد و صمت را مأمور به رسیدگی کردند. اما تنها اتفاقی که تاکنون افتاده وعده تسهیل واردات و ترخیص از گمرک و اختصاص ارز چهار هزار و 200 تومانی برای واردات کاغذ تحریر است».
وی اظهار می‌کند: «مسئله دیگر این است که اگر بخشی از این ارز چهار هزار و 200 تومانی دولتی را به تجهیز و احداث خطوط تولید کاغذ با کیفیت داخلی اختصاص بدهند نتیجه بهتری خواهد داشت».
این فعال بازار نشر در توضیح وضعیت تولید می‌افزاید: «ما مواد اولیه ارزان قیمت تولید کاغذ مثل باگاس نیشکر را به وفور در داخل داریم. سالانه چیزی حدود دو و نیم میلیون تن تفاله نیشکر داریم اما برای تولید کاغذ از آن استفاده نمی‌شود. آن را دپو می‌کنند و درنهایت بخش زیادی از آن را آتش می‌زنند تا به محیط زیست آسیب وارد نکند!»
نیلی می‌گوید: «سه کارخانه اصلی تولید کاغذ در کشور وجود دارد که در حال کاهش تولید یا تعطیلی خطوط تولید هستند که نشان می‌دهد ما از همین ظرفیت موجود کشورمان برای تأمین کاغذ استفاده نمی‌کنیم. وزارت صمت باید پاسخگو باشد که آیا نظارت کافی برای رونق تولید این کارخانجات وجود دارد؟ و آیا زمینه‌سازی برای تولید اقتصادی و به‌صرفه کاغذ در داخل با قیمت مناسب و کمک به تولیدکننده صورت گرفته است؟ وزارت صمت باید درباره کاهش تولید داخلی کاغذ پاسخگو باشد».