آیت‌الله حسین مظاهری
در مطلب حاضر سه مصیبت و بلای بزرگ به عنوان بلاهای خانمان‌سوز یاد شده که عبارتند از: فقر و بیماری جسمی و بیماری دل که ضمن تشریح عوامل پیدایش فقر و بیماری و انواع آنها، از بیماری دل به عنوان بلای بدتر از دو پدیده فقر و بیماری جسمی نام برده شده است.
***
روایتی از امیرالمؤمنین علی(ع) به‌صورت مشهور نقل شده است. اين روايت در حکمت‌ها و کلمات قصار نهج‌البلاغه آمده است[1]، مرحوم علامه مجلسی نيز در بحارالانوار آن را نقل کرده[2]، در تحف العقول نيز در کلمات امیرالمؤمنین(ع) بيان شده است.[3]
امیرالمؤمنین در آن روايت فرموده‌اند:«أَلَا وَ إِنَ‏ مِنَ‏ الْبَلَاءِ الْفَاقَهًَْ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَهًِْ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْب‏»[4]؛ بدانید که فقر، بلای بزرگی است و بلاي بزرگتر از آن، بيماري جسمي است و از آن شديدتر، مريضي دل و روح انسان است.
فقر، بحث مفصلی دارد که در قرآن کريم و در روایات اهل بيت«سلام‌الله‌علیهم»به آن پرداخته شده است.
در تعاليم ديني، گاهي از فقر مذمّت شده است. دراین روایت و امثال آن، فقر را مصيبت دانسته‌اند. در روايت ديگري، فقر، مقدّمۀ کفر دانسته شده: «كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً»؛ نزديك است كه فقر، به كفر انجامد [5] يا سبب روسياهي دنيا و آخرت بيان گرديده است ‏[6].
امیرالمؤمنین(ع)به محمّد حنفیّه می‌فرمایند:اي فرزندم! من براي تو از فقر مي‌ترسم، پس از آن به خداوند پناه ببر که همانا فقر، دين را ناقص و عقل را سرگردان مي‌کند و عامل دشمني است. [7] اما از طرف ديگر، فقر در بعضی از روايات، يک فضيلت محسوب شده و از آن تعریف و تمجيد کرده‌اند. حتي پيامبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» فقر را فخر خود دانسته، به آن افتخار کرده‌اند: «الْفَقْرُ فَخْرِي وَ بِهِ أَفْتَخِرُ»[8]. در روايتي از امام صادق(ع)مي‌خوانيم که در قيامت فقرا پيش از حساب و کتاب به بهشت مي‌روند و مي‌گويند: ما چيزي در دنيا نداشتيم که حساب آن را پس بدهيم.[9]
محدّثين و علماي بزرگ، نظير علامه مجلسی، در حیص و بیص عجیبی افتاده‌اند که چگونه بین این روایات را جمع کنند؟[10]
به نظر مي‌رسد جمع بين اين دو دسته روايت به اين است که بگوییم: اگر انسان در ابتلا به فقر، مقصّر باشد، فقر او مذموم است و بايد تلاش کند که خود را از فقر و احتياج نجات بخشد. امّا گاهي آدمي در فقرش تقصير ندارد، مثل اينکه فقر او از طرف خداوند و مقدّر اوست يا جبر اجتماع و شرايط زمانه، فقر را به وي تحميل کرده است، که در اين دو صورت، فقرش مذموم نيست، پاداش هم دارد.
در ادامه به شرح مختصري از اين سه نوع فقر مي‌پردازيم.
فقرهای سه گانه
1- فقر ناشی از تنبلی و نادانی
فقر نوع اوّل که بسيار نکوهش شده، عامل آن خود انسان است و معمولاً در اثر تنبلي و ناداني پديدار مي‌ شود. جامعه‌اي که افراد آن فعّال نباشند، خواه‌ناخواه فقیر می‌شود. چنين فقري نه تنها تأييد نشده، بلکه بلاي خانمان‌سوزي است که سبب‌ساز لعنت الهي نيز خواهد بود. امام علی(ع) مي‌فرمايند: هرکس آب و خاک در اختيار داشته باشد و به فقر دچار شود، لعنت خدا بر او باد!: «مَنْ‏ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَ‏ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ‏ اللَّهُ»[11]. کسي که تنبل است و نشاط کار و فعاليّت ندارد، نابرده «رنج» است ، به «گنج» نخواهد رسيد. اهميّت دادن به استراحت و تفريح بيش از حد متعارف و‌اشتغال فراوان به خوردن و خوابيدن، سرانجامي جز فقر و احتياج ندارد و اين تنبلي، طبق روايات، منجر به فقر و محروميّت از نعمت‌هاي دنيا مي‌شود و بسيار مذموم است.[12]چنانکه از امام صادق(ع) روايت شده است که: «مَنْ كَسِلَ عَمَّا يُصْلِحُ بِهِ أَمْرَ مَعِيشَتِهِ فَلَيْسَ فِيهِ خَيْرٌ لِأَمْرِ دُنْيَاهُ»[13]؛ هرکس در تأمين معيشت خود تنبل باشد، خيري از دنيا نمي‌برد. امام کاظم(ع)مي‌فرمايند: «إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ يُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ»[14]؛ بنده‌اي که زياد مي‌خوابد و کار نمي‌کند، مبغوض خداوند عزّوجل است.
راوي مي‌گويد: خدمت امام صادق(ع)رسيدم. ايشان سراغ شخص ديگري را گرفتند و گفتند: فلاني چه مي‌کند؟ گفتم: او صالح است، کسب و کار و تجارت را رها کرده و به عبادت روي آورده است. امام سه مرتبه فرمودند:«عَمَلُ الشَّيْطَانِ»[15]؛ اين عمل از شيطان است.
امیرالمؤمنین(ع)روزي بر گروهي گذشتند و ديدند آنها در کمال صحّت، در گوشۀ مسجد نشسته‌اند. فرمودند: شما که هستيد؟ گفتند: ما متوکّل هستيم، تکيۀ ما بر خداست. فرمودند: اگر متوکّليد، توکّل، شما را به کجا رسانده است؟ گفتند: اگر چیزي بيابيم، مي‌خوريم، وگرنه صبر مي‌کنيم. امام«سلام‌الله‌علیه» فرمودند: سگ‌هاي ما هم چنين مي‌کنند.[16]
بنابراين همه بايد تا جايي که مي‌توانند به دنبال کار، تلاش و فعاليّت باشند و از خود و خانواده، رفع نياز و احتياج کنند. بنابر حديثي از امام صادق(ع)، رفتن به دنبال کار و طلب روزي، انسان را از ديگران بي‌نياز مي‌کند، حتي اگر او فرزندان و عائلۀ زيادي داشته باشد.[17] اجر و ثواب آن نيز طبق فرمودۀ امام رضا(ع)، از اجر مجاهد در راه خداوند عزّوجلّ بيشتر است: «الَّذِي يَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا يَكُفُّ بِهِ عِيَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ»[18]. به عکس، اگر کسي به خانوادۀ خويش رسيدگي نکند و آنها را در مضيقه بگذارد، طبق فرمايش امام صادق(ع)گناهکار است: «كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْماً أَنْ يُضَيِّعَ مَنْ يَعُولُهُ»[19]؛ براى گناهكار بودن شخص همين بس، كه به عائلۀ خويش نرسد.
حتي اگر کسي احتياج ندارد و زندگي و معيشت او از راه ديگري تأمين مي شود، باز هم نمي‌تواند از فعالیّت امتناع ورزد و اوقات خود را به بطالت و تنبلي بگذراند؛ زيرا اوّلاً ترک بدون دلیل فعاليّت، از نظر رواني به انسان ضربه مي‌زند، چنانکه امام صادق(ع)مي‌فرمايند: «تَرْكُ التِّجَارَهًِْ يَنْقُصُ الْعَقْلَ» ، ترک تجارت، عقل انسان را کم می‌کند. [20]؛ ثانياً سبب مي‌شود که انسان رفته رفته اموالش را از دست بدهد و فقير و محتاج شود. راوي مي‌گويد: امام صادق(ع)از من پرسيدند: به چه كاري مشغولي؟ گفتم: اين روزها كارى نمى‏كنم. فرمودند: «كَذَلِكَ‏ تَذْهَبُ‏ أَمْوَالُكُمْ»؛ چنين است كه اموالتان از دست مى‏رود و از كار نكردن من سخت ناراحت شدند.[21]
ثالثاً سزاوار است که انسان تلاش کند و مازاد احتياج خود را به فقرا و نيازمندان ببخشد و از مردم دستگيري کند. از امام صادق(ع)روايت شده است که اميرالمؤمنين از مال و دسترنج خود، هزار برده را آزاد کردند.[22] امام باقر(ع) مي‌فرمايند: هركس براى بى‏نيازى از مردم و تلاش براى رفاه خانوادۀ خود و نيكى كردن به همسايه(ديگران)، به طلب دنيا برخيزد، يعني کار و تلاش کند، روز قيامت در حالى خداى بزرگ را ملاقات مى‏كند كه صورتى همچون ماه‏ شب چهاردهم دارد.[23]
در روايات فراواني، بر ضرورت کار و فعاليّت انسان و اجتناب از بيکاري، تأکيد شده است[24]. از سوي ديگر، در روايات، توصيۀ فراواني به ساده‌زيستي و قناعت شده و در حالی که مالکیّت شخصی در اسلام امضاء شده است، جمع کردن بی‌رویّۀ مال و زراندوزی، همراه با خودداری از انفاق نيز در تعاليم ديني به شدّت نکوهش شده است.[25] همچنين در روايات بسيار زيادي، بر لزوم عمل به قانون مواسات و کمک و خدمت به خلق خدا و لزوم دستگيري از نيازمندان و مستمندان، پافشاري شده است.[26] جمع بين اين آيات و روايات، اين است که انسان بايد در کار و تلاش، جدیّت به خرج دهد و اهل خانه و خانوادۀ خود را در رفاه بگذارد و علاوه‌بر آن، به جاي تجمّل‌گرايي، اسراف و تبذير، به ديگران برسد و به فکر رفاه مردم و دستگيري از آنها باشد. بخصوص در وقتی که محتاج در جامعه یافت می‌شود، رسیدگی به ديگران و رفع حوائج مردم، در حدّ توان بر انسان واجب است.[27]
بر اين اساس، در صورت رفع احتياج از خود انسان نيز، دست کشيدن او از فعاليّت پسندیده نيست. امام رضا(ع)مي‌فرمايند: «لَيْسَ لِلنَّاسِ بُدٌّ مِنْ طَلَبِ مَعَاشِهِمْ فَلَا تَدَعِ الطَّلَبَ»[28]؛ انسان چاره‌ای از تلاش براي طلب روزي ندارد، پس جست‌وجوی آن را رها نکنيد.
2- فقر خدادادی
فقر نوع دوّم، فقر خدادادي است. گاهي خداوند متعال براي آزمايش بنده او را فقير مي‌سازد، يا به جهت ديگري، مصلحت او در فقر و نداري است که از الطاف خفيّۀ خداوند سبحان به حساب مي‌‌آيد. امام صادق(ع) مي‌فرمايند: «مَا أُعْطِيَ عَبْدٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا اعْتِبَاراً وَ مَا زُوِيَ‏ عَنْهُ‏ إِلَّا اخْتِبَاراً»[29]؛ چيزى از دنيا به بنده‌اي عطا نشد، مگر براى عبرت گرفتن و چيزى از وى دريغ نگرديد بجز براي آزمايش.
صبر در برابر فقر نوع دوّم، يعني فقر خدادادي، بر اساس روايات اهل‌بيت(ع) فضيلت و ثواب فراواني دارد و انسان را به درجات والايي مي‌رساند.[30] حتی امام صادق(ع) در روایتي، از قول رسول خدا(ص) نقل مي‌کنند: به کسي که در برابر فقر، صبور باشد، درجه و ثواب صدّیقین عطا مي‌ شود: «آتَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِينَ صِدِّيقاً مِمَّنْ صَدَّقَ بِي»[31].
علاوه‌بر اين، خداوند متعال در قيامت از بندگان فقير عذرخواهي مي‌کند. در حديثي از امام صادق(ع)چنين نقل شده است: خداوند تعالي در قيامت، از بندۀ مؤمني که در دنيا محتاج و فقير بوده، عذرخواهي مي‌کند، مانند برادري که از برادرش پوزش مي‌طلبد: «لَيَعْتَذِرُ إِلَى عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْوِجِ فِي الدُّنْيَا كَمَا يَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلَى أَخِيهِ». بعد مي‌فرمايد: به‌عزّت و جلالم سوگند كه تو را در دنيا براى خواري در نظرم محتاج نكردم. سپس عوض و بدل سختي دنيا را به وي نشان مي‌دهد. آن بنده مي‌گويد: با اين عوض كه عطا فرمودى، من بابت آنچه در دنيا از من گرفتي، ضرر نکرده‌ام[32]؛ يعني خداوند تعالي برايش جبران مي‌فرمايد و او راضي مي‌شود. آن حضرت در روايت ديگري مي‌فرمايند: خداوند سبحان در قيامت، بعد از عذرخواهي از مؤمنان فقير، به آنها خطاب مي‌کند: هركه در دنيا به شما نيكى کرده، دستش را بگيريد و به بهشت در آوريد. بعد هم به آنها هفتاد برابر نعمت‌هايي که از آغاز تا پايان دنيا به اهل دنيا عطا فرموده، پاداش مي‌دهد و آنان را راضي مي‌کند.[33]
در فقر خدادادي، گاهی اتفاق می‌افتد که دعای فقير براي رفع فقرش مستجاب نمي‌شود، زيرا مصلحت او در فقر است و خودش توجه ندارد. امّا چون دعا، حتماً نتيجه دارد، خداي تعالي در عوض دعاي مستجاب نشده، بلايي از او رفع مي‌کند يا نعمت ديگري، در دنيا يا آخرت به وي مي‌بخشد. از امام سجاد(ع)روايت شده است که: «الْمُؤْمِنُ مِنْ دُعَائِهِ عَلَى ثَلَاثٍ إِمَّا أَنْ يُدَّخَرَ لَهُ وَ إِمَّا أَنْ يُعَجَّلَ لَهُ وَ إِمَّا أَنْ يُدْفَعَ‏ عَنْهُ‏ بَلَاءٌ يُرِيدُ أَنْ يُصِيبَهُ»[34]؛ مؤمن از دعاى خود يكى از سه چيز را دارد: يا برايش اندوخته مى‌شود يا در همين دنيا به او عطا مي‌گردد يا بلايى كه مى‌خواسته به او برسد، از وى دفع مى‌ شود.
امام صادق(ع) در روايتي مي‌فرمايند: خداوند متعال در قيامت به برخي بندگان خطاب مي‌کند: بندۀ من! تو دعا کردي و من آن را با تأخير مستجاب کردم. بعد دعاهاي او را با ثواب‌هايي که بابت تأخير استجابت به وي عطا فرموده، يکي يکي به ياد او مي‌آورد و برايش توضيح مي‌دهد و به وي مي‌فهماند که صلاحش در این نبوده که دعاهاي او در دنيا مستجاب شود. حضرت مي‌فرمايند: ثواب‌هايي که در قيامت بابت جبران، به چنين بندگاني مي‌دهند، بقدري نيکوست که آنها آرزو مي‌کنند، اي کاش هيچ يک از دعاهاي ما در دنيا مستجاب نشده بود.[35]
خود آن بندگان نيز در آخرت که پرده‌ها کنار مي‌رود و امور مخفي آشکار مي‌ شود: «آن روز كه رازها [همه‏] فاش شود »[36] توجّه پيدا مي‌کنند که مصيبت آنان در دنيا، چه مصلحت عجيبي داشته و آنان هوشيار نبوده‌اند :«[به او مى‏گويند:] واقعاً كه از اين[حال‏]سخت در غفلت بودى. ولى ما پرده‏ات را [از جلوى چشمانت‏] برداشتيم و ديده‏ات امروز تيز است.» [37].
3- فقر تحمیلی
نوع سوّم فقر، فقري است که در اثر نواقص و نارسايي‌هاي اجتماع، به برخي انسان‌ها تحميل مي شود. شیوع فقر در برخی موارد، ناشی از بيماري‌هاي اقتصادي، بي‌نظمي در عملکردها و عمل نشدن در امور اقتصادي به قوانین کشور و احکام اسلام یا حقّه‌بازی و ضرر رساندن برخی از مردم به همدیگر است. عامل اين نوع فقر، خود فقرا نیستند، از سوی خداوند متعال هم مقدّر نشده است، امّا خداوند از سر لطف خود برای این دسته از فقرا نیز که تقصيري در فقير شدن خود ندارند، جبران می‌کند. آنها اگر صبور باشند و ناسپاسی نکنند، نزد خداوند متعال مأجورند، يعني اجر و پاداشي شبيه اجر فقراي نوع دوّم خواهند داشت.
امام صادق(ع)فرموده‌اند: اگر صاحب مصيبت بداند که چه اجر و برکاتي در اثر تحمّل بلا و سختي، در انتظار اوست، آرزو مي‌کند هر روز او را با قیچی ذره ذره کنند تا درجاتش بیشتر شود.[38]
راوي مي‌گويد: امام صادق(ع) به من فرمودند: آيا به بازار نمي‌روى؟ ميوه‏هايى كه به فروش مي‌رسد و چيزهاى ديگرى را كه در بازار هست و دلت مي‌خواهد نمى‏بينى؟ گفتم: بله. فرمودند: بدان كه در برابر هر چه مى‏بينى و قدرت خريد آن را نداري، براي تو حسنه‌اى است.[39]
بیماری جسمی ، تلخ‌تر از فقر
آنچه تاکنون بیان شد، راجع به فراز اوّل روایت بود که در آن امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:«أَلَا وَ إِنَ‏ مِنَ‏ الْبَلَاءِ الْفَاقَهًَْ».فراز دوّم روایت، درخصوص بیماری جسمی است. می‌فرمایند: «وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَهًِْ مَرَضُ الْبَدَنِ»؛ یعنی سخت‌تر و بدتر از فقر، مریضی بدن است.
مريضي، یک بلا و مصیبت، مثل فقر، بلکه تلخ‌تر از آن است. اگر کسی به‌طور دائم به بیماری مبتلا باشد و نشاط کار و زندگی از او گرفته شود، وضعیّت دشواری دارد. در زمان حاضر، کمتر کسی پیدا می‌شود که از مریضي در امان بوده، از سلامتی کامل برخوردار باشد.
اقسام بیماری
بیماری نیز مانند فقر یا هر مصیبت دیگری، سه نوع است؛ یک نوع آن تقصیر خود انسان، نوع دیگر خدادادی و نوعی نیز در اثر معضلات اجتماعی است.
1- بیماری ناشی از سهل انگاری
نوع اوّل بیماری که عامل آن خود انسان است، در اثر مراقبت نکردن یا پرخوری یا سوء تغذیه يا تحرّک نداشتن و نظایر آن حاصل می‌شود. بسیاری از بیماری‌ها را خود انسان براي خودش مي‌آورد. چراکه منشأ قريب به اتفاق بيماري‌ها، چاقي يا ضعف اعصاب است که عامل آن خودمان هستيم. در زمان جوانی ما، اين بيماري‌ها نبود، نه چاقی داشتیم، نه دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی داشتیم. زيرا خوراک مردم مناسب و به اندازه بود، تحرّک و فعاليّت فراوان هم داشتند، استرس و اضطراب نيز نداشتند. اين‌گونه بيماري‌ها که پديد آمدن آن تقصير خود انسان است، در قيامت پاداش و درجه ندارد، در بعضي موارد مؤاخذه و عقاب هم دارد.
تلاش براي حفظ سلامتی و صحّت جسم، لازم است و راهکارهايي دارد[40]؛ از جملۀ راهکارها، پرهیز از پرخوری و بدخوری است. پيغمبر اكرم(ص)مي‌فرمايند: «أَبْغَضُكُمْ إِلَي اللهِ تَعَالَي كُلُّ نَئُومٍ وَ أَكُولٍ وَ شَرُوب‏»؛ مبغوض‌ترين شما نزد خداوند، کسي است که زياد مي‌خوابد، زياد مي‌خورد و زياد مي‌نوشد.[41]
راهکار ديگر، اهميّت به ورزش و تحرّک است. ورزشی مانند پياده‏روى، بخصوص اگر در كنار جوى يا نهر آب و در مکانی سرسبز و در هواى پاك صبحگاهى باشد، هم نوعی تفریح است که به روح انسان نشاط می‌بخشد و هم جسم را سالم نگاه می‌دارد. ارزش تحرّک و ورزش بقدری است که امیرالمؤمنین(ع) از قول نبیّ‌گرامی(ص) می‌فرمایند: به فرزندان خود شنا و تیراندازی بیاموزید.[42]
2- بیماری خدادادی
نوع دوّم بيماري، آن است که خود انسان عامل آن نيست و خداوند متعال، مثل فقر، براي آزمايش بنده مقدّر او کرده، يا به جهت ديگري، مصلحت او را در بيماري دانسته است. بعضي مريضي‌ها ناگهان و بدون هيچ دليلي و بدون تقصيري از طرف شخص بيمار پيدا مي‌شود، اين بيماري‌ها خدادادي و از الطاف خفيّۀ خداوند سبحان است.
3- بیماری ناشی از تقصیر اجتماع
نوع سوّم بيماري نيز تقصير اجتماع است، نظير آنچه در اثر آلودگي هوا عارض مي‌شود. عامل اين‌گونه بيماري‌ها، عملکردهاي غلط اجتماعي است يا مقصّر آن ساير انسان‌ها هستند و خود بيمار در آن دخالت نداشته است.
بيماري‌هاي نوع دوّم و سوّم، نزد خداوند متعال پاداش دارد و از سر لطف و مرحمتي که پروردگار به بندگان دارد، براي آنها جبران مي‌فرمايد.
اميرالمؤمنين(ع) در روايتي، بيماري را کفّارۀ گناهان و پاک کنندۀ معاصي مي‌دانند.[43] امام کاظم(ع) نيز از قول پيامبر اکرم فضيلت‌هايي براي شخص مريض ذکر کرده‌اند، از جمله اينکه گناهان او آمرزيده شده، چه زنده بماند و چه از دنيا برود، عاقبت به‌خير خواهد شد [44]
بیماری دل، بدتر ازفقر و بیماری جسم
در فراز سوّم روايت، اميرالمؤمنين(ع) مي‌فرمايند: «وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْب‏»؛ يعني مرض قلب، از فقر و بيماري جسمي سخت‌تر و خطرناک‌تر است.
مرض قلب، دو معنا دارد؛ يک معنا، دلهره و اضطراب خاطر است. غصه خوردن براي گذشته و نگراني از آينده، روح و دل انسان را کدر و پرتنش مي‌کند و ارمغاني جز ناامني رواني ندارد. قرآن کريم، اولياي الهي و مؤمنين را داراي امنيّت دل مي‌داند، براي اينکه غصّۀ گذشته را نمي‌خورند و از آينده ترس و دلهره ندارند:«آگاه باشيد، كه بر دوستان خدا نه بيمى است و نه آنان اندوهگين مى‏شوند.». [45]؛ چرا؟ چون خدا را دارند. حتي ممکن است فقير باشند يا جايگاه اجتماعي والايي نداشته باشند، امّا خدا را دارند، از اين‌رو یک دنیا نشاط دارند و خوف، نگرانی، غم، غصّه، دلهره و اضطراب خاطر در وجود آنها راه نمي‌يابد.
معناي مهم‌تر براي مرض قلب، صفات رذیله است. وقتي دل انسان به رذائل اخلاقي مبتلا شود، اطمینان و ثبات خود را از کف می‌دهد و متزلزل می‌شود. قرآن شریف می‌فرماید: « امّا كسانی كه در دل‌هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدی شان افزود» [46].
امام باقر(ع)فرموده‌اند: اینکه آیۀ شریفه می‌فرماید: «كسانی كه دلشان مریض است، پلیدی بر پلیدی آنها افزوده می‏شود»، یعنی شكّی بر شكّ آنها افزوده می‏شود.[47]
گناه روی گناه و رسوخ صفات زشت انساني، دل انسان را سیاه مي‌کند. قرآن کريم می‌فرمايد: وای به چنين دلي:«پس واى بر آنان كه از سخت‏دلى ياد خدا نمى‏كنند.»[48].
اميرالمؤمنين(ع) رسوخ صفات ناپسند و رذائل اخلاقي در دل را بسيار بدتر از فقر و مريضي برمي‌شمرند. انصافاً هم چنين است. اگر قدري روابط اجتماعي را در نظر بگيريم، مي‌فهميم که صفات رذيله‌اي مانند حسد، کبر، کينه‌، بخل، غرور و طمع، مضرتر و خطرناک‌تر از بلاي فقر يا بيماري دائمي است.
بي‌جهت نيست که پيامبر اکرم(ص) ، دشمن‌ترينِ دشمنان انسان را نفس او مي‌دانند [49]‏ و امام صادق(ع)می‌فرمایند: خوشا به حال آن بنده‏ای كه در راه خدا با نفس و هوا و هوس خود مجاهدت كند: «طُوبَي‏ لِعَبْدٍ جَاهَدَفِي اللَّهِ‏ نَفْسَهُ وَ هَوَاهُ»[50]، جدّاً هم خوشا به حال آن دلی که نور خدا در آن جلوه‌گر است، یعنی صاحب آن توانسته است صفات رذیله را ريشه‌کن يا دست کم سرکوب کند.
از : حوزه نیوز

پانوشت‌ها
[1]. نهج‌البلاغه، حکمت 388.
[2]. بحار الانوار، ج 69، ص 53.
[3]. تحف العقول، ص 203.
[4]. نهج‌البلاغه، حکمت 388.
[5]. كافي، ج‏2، ص 307.
[6]. بحار الأنوار، ج‏69، ص 30.
[7]. نهج‌البلاغه، حكمت 319.
[8]. عدّهًْ الداعی، ص 123.
[9]. الكافي، ج‏2، ص265.
[10]. ر.ک: بحار الانوار، ج 69، ص 30 تا 35.
[11].قرب الاسناد، ص 115.
[12]. ر.ک: الكافي، ج‏5، صص86-84.
.[13]الكافي،ج‏5، ص85.
.[14]الكافي،ج‏5، ص84.
[15]. الکافی، ج 5، ص 75و ر.ک:همان ص84.
[16].مستدرک الوسائل، ج 11، ص 220.
[17]. الكافي، ج‏5، ص148.
[18]. الكافي، ج‏5، ص88.
[19]. الكافي، ج‏4، ص12.
[20 و 21]. الكافي، ج‏5، ص148.
[22]. المحاسن، ج‏2، ص624.
. [23]الكافي، ج‏5، ص78.
[24]. ر.ک: الكافي، ج‏5، صص86-84.
[25]. توبه، 35-34؛ر.ک: الكافي، ج‏2، ص140-137؛الأمالي(للطوسي)، صص520-519و...
[26]. ر.ک:الكافي، ج‏2، ص200-192.
 [27]. ر.ک: سیروسلوک؛ تقوا، ص 148.
.[28]وسائل الشيعهًْ، ج‏17، ص32.
[29]. الكافي، ج‏2، ص261.
[30]. ر.ک: كافي، ج‏2، صص 94-87.
[31]. کافی، ج 2، ص 91.
[32]. الكافي، ج‏2، ص264.
[33]. الكافي، ج‏2، ص262.
[34]. تحف العقول، ص280.
[35]. الكافى، ج 2، صص 490 و 491.
[36]. طارق، 9
[37]. ق، 22.
[38]. مشکاهًْ الانوار، ص 292.
[39].الكافي، ج‏2، ص264.
[40]. ر.ک: سيروسلوک؛ تقوا، صص 137-134.
[41]. مجموعهًْ‌ورّام، ج 1، ص 100.
[42]. الكافي، ج ‏6، ص 47.
[43]. الجعفريات، ص169.
[44]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص193.
[45]. یونس، 62.
[46]. التوبه، 125.
[47]. بحارالانوار، ج 72، ص 126.
[48]. زمر، 22.
[49]. عدهًْ الداعی و نجاح الساعی، ص 307.
[50]. مصباح الشریعه، ص 169.