مقدمه
انقلاب اسلامی ایران که در سال 1357 منجر به تشکیل حکومت جمهوری اسلامی ایران شد به دلایل مختلفی از جمله رهبری دینی، پایبندی انقلابیون اصیل به اصول اسلامی، روش مندی گروه های سیاسی و شخصیت های اصلی آن و... از جمله فرهنگی ترین انقلاب‌های جهان معاصر بوده است. نشانه های این موضوع نیز در جای‌جای بیش از 15 سال مبارزه امام خمینی(ره) به عنوان رهبر این انقلاب با رژیم پهلوی دیده می‌شود.
با این حال این انقلاب نوظهور که با حرف‌های جدید برای جهان معاصر پا به عرصه وجود گذاشته بود روند طی شده در عرصه فرهنگی جهان و به خصوص کشورهای اسلامی را نیز دارای ایراد دانسته و با آن مبارزه می کند تا جایی که بنیانگذار جمهوری اسلامی اشاره می‌کند: این غرب یا شرق که سلطه پیدا کرده است بر همه ممالک اسلامی، مهمش این سلطه فرهنگی بوده است... مصیبت بزرگ برای مسلمین همین فرهنگی است که در بین مسلمین رواج پیدا کرده.(امام خمینی؛ صحیفه امام، ج 12، ص 319)


تشریح صدور انقلاب
پس از این است که رهبر کبیر انقلاب حرکت فرهنگی انقلاب را مختص به یک جعرافیا و مرز سیاسی ندانسته و صراحتاً اعلام می کنند: ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می کنیم؛ چرا که انقلاب ما اسلامی است.(امام خمینی؛ صحیفه امام؛ ج12، ص148) با این حال در تشریح شکل این صدور تاکید می کنند: ما از اول گفتیم می‌خواهیم انقلابمان را صادر کنیم... صدور انقلاب به لشکرکشی نیست، بلکه می خواهیم حرفمان را به دنیا برسانیم... (امام خمینی؛  صحیفه امام، ج19، ص414)
در همین رابطه آیت الله جوادی آملی نیز اشاره دارند: همان طور که پیدایش اصل انقلاب اسلامی با هدایت فکری بود، دوام آن نیز با تداوم دعوت فرهنگی خواهد بود؛ و چنانکه بیداری مردم مسلمان ایران با رهبری دینی آغاز شد، نهضت مردم خارج از این مرز و بوم نیز با هدایت مذهبی انجام پذیر است؛ و این همان صدور انقلاب اسلامی به خارج از کشورمان می باشد. صدور انقلاب به معنای دخالت در شئون مردم کشورهای دیگر نیست؛ بلکه به معنای پاسخ دادن به سؤال‌های فکری بشرِ تشنه معارف الهی است. و از آن جهت که مبدأ فاعلی همه ـ انسان و جهان ـ خداست و مبدأ قابلی همه انسان ها فطرت خداجو و خداخواه است، وظیفه رهبران الهی اقتضا دارد ندای هاتف غیبی را که برای گوش دل آشناست به سمع همه صاحبدلان منتظر برسانند و هیچ فرد یا گروهی را از این موهبت الهی محروم نکنند.
با این حال از ابتدای شروع به کار انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی دشمنان داخلی و خارجی مجالی برای توجه به پرداختن به این مسئله مهم به دست اندرکاران نظام نمی‌دهند با این حال امام خمینی در هر مجالی به اهمیت این مسئله و یا شیوه های آن اشاره دارند. ایشان در بخشی از بیانات خود درباره اهمیت تبلیغات در دنیای کنونی می فرمایند: تبلیغات مسئله ای است پر اهمیت و حساس، یعنی دنیا با تبلیغات حرکت می کند. آنقدری که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده می کنند، از طریق دیگری نمی کنند. و ما هم باید به مسأله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایی که هست، بیشتر به آن توجه کنیم. (امام خمینی؛ صحیفه امام؛ ج17، ص243)
که بنابر این جملات می توان چنین نتیجه گرفت که نظر حضرت امام هم در شکل‌گیری انقلاب و هم در صدور آن بر استفاده از روش‌های تبلیغی معطوف است: توجه داشته باشید که بالاتر چیزی که می تواند این انقلاب را در اینجا به ثمر برساند و به خارج صادر کند؛ تبلیغات است. تبلیغات صحیح در آنچه که هست، هیچ مبالغه نکنید. ما متاعمان یک متاعی است که محتاج به مبالغه نیست. همان سرپوش هایی که دیگران روی متاع ما گذاشته‌اند، همان دروغ‌هایی که تبلیغات سوء بر ضد ما منتشر کرده‌اند، شما همان‌ها را با آن مبارزه کنید و مسائل اسلامی هم همان طوری که هست و آن چیزی که ملت ما از اول خواست او بوده است و حالا هم همان را تعقیب می کند، و ـ ان شاء الله ـ بعدها هم دنبال همین معناست و به پیش خواهد برد، در تبلیغاتتان همین معانی را در خارج منعکس کنید. (همان؛ ج14، ص59)
مقام معظم رهبری نیز در این زمینه اشاراتی شبیه به معمار کبیر انقلاب دارند: صدور انقلاب، به معنای صادر کردن ارزش های انقلابی و افشاگری درباره مستبدها و ظالم های عالم، وظیفه و تکلیف الهی ماست. اگر این کار را نکنیم، کوتاهی کردیم.» (مقام معظم رهبری؛ 19 / 04 / 1368)
دشمن پشت دروازه های فرهنگی
اگرچه روند حضور در عرصه های فرهنگی - هنری و تولید آثار در این حوزه با معیارهای انقلاب از روزهای آغازین پیروزی آن شروع شد اما شاید در دهه اول عمر نظام جمهوری اسلامی به دلیل بسیاری از مشکلات از جمله جنگ و... مجالی برای پرداختن به صورت زیربنایی به این حوزه وجود نداشت.
با پایان جنگ و ورود به دهه دوم انقلاب همپای شعار اساسی استقلال این صنعت هم مثل دیگر صنایع پا در عرصه خودکفایی گذاشت و سعی کرد تا با ریختن محتوایی جدید و البته درخور در این قالب از آن محصولی دیگر بگیرد که پیشرفت های این سال ها نشان داده است این اتفاق، هرچند کم و نادر اما رخ داده است.
با این حال تا حصول محصولات فرهنگی - هنری جمهوری اسلامی در سطح منطقه و جهان هنوز فاصله ای طولانی وجود داشت، فاصله ای که دشمن چندین سال زودتر طی کرده بود و سریال های هالیوودی با اولین سیگنال های ماهواره، خودشان را به مردم رسانده و بر برخی از آن ها تاثیر گذاشته اند. اما این تاثیر در همان مسیری بوده است که آمریکا می خواسته است تا حضورش را در منطقه و بر منطقه گسترش دهد. از این روست که هافینگتون پست می‌نویسد: براساس اسناد وزارت خارجه که توسط و یکی لیکس فاش شده، نقش سریال زنان عاجز در کاهش تروریسم (منظور تفکر جهاد و شهادت است) از همه جنگ تبلیغاتی دولت آمریکا بیشتر بوده است.
سریال زنان عاجز به طور مشخص به ترویج سبک زندگی آمریکایی می پردازد و روابط اجتماعی شخصیت های این سریال که از همه رده های سنی جامعه هستند در آن بررسی می‌شود. این سریال به مشکلات اجتماعی زنان که شخصیت‌های اصلی آن هستند از جمله: روابط جنسی، موضوع همجنس گرایی، ازدواج به سبک هم باشی، خیانت و... پرداخته و در چهارچوب قواره‌های ارزش های زندگی آمریکایی برای مخاطب تعریف و ترویج می شود.
در همین رابطه جیمز زاگبی، رئیس موسسه عرب آمریکا در مصاحبه با ای بی سی نیوز اشاره می کند و چه خوب هدف اصلی این سریال‌ها را لو می دهد: «آیا می‌توانیم بین این واقعیت و دور کردن آنها از افراطی‌گرایی! رابطه‌ای برقرار کنیم؟ ما با این سریال ها می‌توانیم کاری کنیم که آنها به ما به چشم رابط بین فرهنگی که خواستار ارتباط با آن هستند نگاه کنند. قطعاً ابزار سریال‌های تلویزیونی در دیپلماسی عمومی قوی ‌تر از هر برنامه دولتی برای تامین این هدف خواهد بود.»
صدور فرهنگی انقلاب
اما این مسایل باعث نشد تا ایران در این زمینه فعالیت نکند و در سال های پس از انقلاب فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی در منطقه  غرب آسیا به صورت‌های مختلف منتشر می‌شد، اما برنامه‌ریزی پخش آنها به صورت مداوم در سال‌های اخیر باعث شده تا بازخوردهای این سریال‌ها بیش از پیش نمایان شود. اکنون علاوه بر کشورهای فارسی زبان که ساخته های داخلی را بدون دوبله می‌توانند استفاده کنند، این برنامه‌ها به اکثر زبان‌های منطقه مثل عربی، ترکی و حتی کردی دوبله می شود. این انتشار هم به دو گونه است: اول اینکه صداوسیما از طریق شبکه های برون مرزی خود این سریال‌ها را در کنداکنتور پخش قرار می دهد که در این مسیر در طول سال های اخیر چندین شبکه برون مرزی توسط صداوسیما افتتاح شده است و یا اینکه شبکه‌های خارجی باتوجه به استقبال مخاطبین از این سریال‌ها آنها را خریداری کرده و پخش می‌کنند.
برای مثال در مورد اول علاوه بر شبکه سحر، پس از آن که برخی کشورهای عربی میزبان چندین تلویزیون فارسی زبان شدند و این شبکه‌ها در چارچوب فیلم‌ها و سریال‌های عامه پسند ارزش‌های غربی را در ایران تبلیغ کردند، صداوسیما نیز اقدام به راه اندازی شبکه‌ای به زبان عربی کرد که به صورت 24 ساعته فیلم‌های سینمایی و سریال‌هایی با دوبله عربی برای کشورهای عرب زبان پخش می‌کند. این اقدام تاثیرات متفاوتی هم داشته است که به آن در ادامه اشاره خواهیم کرد.
در همین رابطه می توان به پخش سريال‌هاي دوبله‌ شده‌ ايراني از شبكه‌ ماهواره‌اي سحر کردی اشاره کرد که با استقبال مردم كردستان عراق مواجه‌ شده‌ است تا جایی که كمال چوماني، روزنامه‌نگار كرد با اشاره به رويكرد اسلامي و موفق اين سریال ها اعتقاد دارد که: «پخش سريال‌هاي خود توانسته‌ است نظر مثبت تمامي اقشار مردم كردستان عراق را به‌ سوي خود جلب كند. تيم حرفه‌اي دوبلاژ اين شبكه‌، توانسته‌ است با اتكا با آرمان‌هاي ديني و اسلامي و پخش سريال‌هاي خانوادگي تا حدود زيادي خود را به‌ يكي از موفق‌ترين شبكه‌هاي كرد زبان تبديل كند.»
این در حالی است که همسایگان ما هم از این قافله عقب نمانده و شروع به حرکت در این مسیر کرده‌اند. برای مثال کشور ترکیه با ساخت سریال‌هایی همچون: سریال عشق ممنوعه، ازل (Ezel) و وادی گرگ‌ها به این وادی وارد شده اما متاسفانه به دلیل دست مایه‌های عموماً سطحی و ضعیف نتوانسته‌اند هدفی بیشتر از تاثیرات سطحی اجتماعی داشته باشند.
اما همین سریال های سطحی هم در جامعه بسته و دارای خفقان عربستان تاثیرهای متفاوتی گذاشته است تا جایی که طبق فتوای صادر شده از سوی برخی مفتیان وهابي عربستان سعودی از جمله شیخ «عبدالعزیز آل الشیخ» دیدن سریال‌های ترکیه جائز نیست. در این فتوای صادر شده توسط علمای وهابي عربستانی، پخش این گونه سریال ها از سوی شبکه های ماهواره‌ای مبارزه با خدا و پیامبر اسلام(ص)!!! معرفی شده است.
شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ، مفتی اعظم عربستان سعودی تاکید کرده‌است: مشاهده این‌گونه سریال‌ها جایز نیست زیرا در آن شر و بلا وجود دارد و اخلاق در چنین فیلم هایی منهدم می شود و در آن فقط با فضائل الهی و اسلامی مبارزه شده است. مسلمان با تقوا که از خداوند متعال می ترسد، خطر این‌گونه کارها را می‌داند و بدون شک از آن پرهیز می‌کند و فرزندان و خانواده خود را نیز از دیدن این چنین سریال‌های «ضداخلاقی» منع می کند.
لازم به توضیح است نحوه حضور زنان در سریال های عربی و ترکی و بی پروایی و عدم رعایت حدود اسلامی و شرعی در پوشش و رفتار زنان بازیگر از مواردی است که ارزشمندی اسلامی این برنامه ها را به شدت پایین می‌آورد و به همین دلیل از آثار ایرانی که با حفظ حدود شرعی و اسلامی ساخته شده اند به شدت استقبال می شود.
سریال های ایرانی به دلیل محتوای فاخر و هم به دلیل تاثیرگذاری واکنش های شدیدتری را مشاهده می کنیم تا جایی که پخش مختارنامه و روشنگری‌هایی که براساس واقعیات تاریخی صورت پذیرفته به مذاق برخی از علمای دانشگاه الازهر مصر خوش نیامده و با محکوم کردن تلویزیون ایران به جهت پخش این سریال پرداختن به شخصیت ابن‌زبیر را توهین به صحابه پیامبر اعظم(ص) دانسته و دیدن این سریال را حرام اعلام کرده اند! و تا جایی پیش می‌رود که محمد رفاعه الطهطاوی، سخنگوی رسمی الازهر در گفت‌وگو با الشرق الاوسط از مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در ایران خواسته تا هر چه سریع‌تر برای خاموش کردن فتنه‌های مذهبی وارد عمل شود!
اما علت این مخالفت و حرام اعلام کردن را در این موضوع می توان جستجو کرد که پخش سریال های ایرانی از شبکه‌های ماهواره‌ای عربی با استقبال گسترده مردم در کشورهای عربی مواجه شده که این استقبال موجب نگرانی جریان‌های وهابی شده است. در همین مدت مراکز تبلیغی وهابیت بارها با ابراز نگرانی از شبکه‌های ماهواره ای و استقبال مردم عرب زبان از سریال های ایرانی نسبت به تاثیرات فرهنگی و مذهبی این برنامه ها بر روی مردم کشورهای عربی هشدار داده‌اند. در همین حال روزنامه الریاض عربستان در تحلیلی با درج تصاویری از برخی سریال های در حال پخش ایرانی، به راه‌اندازی شبکه آی فیلم (که به پخش فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی به زبان عربی اختصاص دارد) هم اشاره کرده و افزوده است: با پیگیری نمودن اخبار پخش سریال های ایرانی از شبکه های ماهواره‌ای عرب زبان و تاسیس شبکه آی فیلم به خوبی روشن می شود که هدف ایران از این کار همکاری مشترک نیست بلکه این کار برای استفاده از این سریال‌ها در رساندن پیام های فرهنگی، سیاسی و ایدئولوژیک است.
و این روزنامه در ادامه چه خوب به علت ترس وهابیت اشاره کرده و می‌نویسد: «پخش سریال‌های متعدد ایرانی از شبکه های مختلف ماهواره‌ای عربی نشانه نفوذ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در منطقه است.»
البته این اولین بار نیست که علمای دانشگاه الازهر به پخش یک اثر نمایشی ساخته ایران درباره بزرگان دین اعتراض می‌کنند و پیش از این نیز پخش دو سریال حضرت یوسف(ع) و حضرت مسیح(ع) با مخالفت برخی علمای این نهاد مذهبی اهل سنت مواجه شده بود.
با این حال این مخالفت ها و فتاوی نه تنها از محبوبیت سریال های ایران کم نکرده بلکه در بعضی از مواقع در مقابل خواست مردم و علاقه مندی آحاد جامعه نسبت به محصولات فرهنگی جمهوری اسلامی مجبور به کوتاه آمدن شده است. نگارنده به خاطر دارد که در یکی از سفرها به کشور اندونزی که همزمان با پخش سریال حضرت یوسف(ع) از شبکه سراسری این کشور بود، مجلس علمای این کشور با تحریک عربستان سعودی فتوا به عدم پخش این سریال داد اما فشارهای افکار عمومی به حدی بالا گرفت که شبکه مذکور بعد از 4 روز و علیرغم فتوای صادر شده پخش سریال را از سر گرفت.
از همین رو است که در آخرین نظرسنجی‌های صورت گرفته از سوی برخی شبکه‌های ماهواره ای، مخاطبان عرب سریال های ایرانی به ویژه از نقش و جایگاه زنان در سریال های ایرانی به شدت متعجب شده‌اند و بسیاری از مخاطبان اعلام کرده اند سریال‌های ایرانی تصویر ارزشمندی از زنان ایرانی نشان می دهند در حالی که در سریال های دیگر کشورها زن‌ها جایگاه و اهمیت ویژه ای ندارند. شهروندان کشورهای عربی با اشاره به تفاوت نقش زنان در سریال های ترک (که در کشورهای عربی طرفدار دارد) و ایرانی اشاره کرده‌اند که زنان ایرانی در این سریال ها ثابت کرده‌اند که زن می تواند زن باشد و ضمن حفظ حجاب در حرفه و زندگی اجتماعی خود رشد کند و از احترام اطرافیان خود برخوردار شود. مخاطبان وسیع سریال‌های ایرانی در دنیای عرب معتقدند زنان در سریال‌های ایرانی شغل و جایگاه اجتماعی قابل قبولی دارند که نشان دهنده پویایی جامعه ایران است.
به نظر می رسد این ابزار همان حرکتی باشد که حضرت امام خمینی(ره) در سال های اول انقلاب از آن تعبیر به صدور انقلاب کردند و در تمام سال های پس از انقلاب و در تمام اتفاقات این صادرات فرهنگی صورت گرفته است. بدون شک این حرکت نه به لحاظ کمیت و نه به لحاظ کیفیت در جایگاه آرمانی خود نیست اما باید در جایگاه خود قرار بگیرد. البته در این زمینه در سال‌های اخیر حرکت های خوبی در قالب‌های مختلف فرهنگی و هنری و مجموعه هایی از این دست آغاز شده است اما مسئولان باید در آغاز فصل جدید انقلاب بیش از پیش به این مهم توجه نموده و در این زمینه همپای سایر مسایل کشور سرمایه گذاری نمایند چرا که تاثیرات این مهم در طول سال های اخیر به اثبات رسیده و می تواند جایگاه مهمی در عرصه دیپلماسی عمومی و منطقه ای ایران داشته باشد.