پرسش:
اینکه خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «آنان مکر کردند و خدا هم مکر کرد،‌ و خدا بهترین مکرکنندگان است» به چه معنا است تفاوت مکر خدا با مکر بنده در اینجا چیست؟
پاسخ:
مکر بنده عبارت از فریب و خدعه است که بندگان برای حفظ نفس خود و استیلای بر غیر و رسیدن به غرض فاسد خود اتخاذ می‌نمایند. و اما مکر خداوند متعال عبارت است از یک نوع عقوبت و قهر که در مقابل عمل زشت بنده‌اش جاری ‌می‌فرماید و آن عقوبت از طریقی است که بر بنده مخفی باشد و نداند که مورد قهر و انتقام مثل «املاء» و آن مهلت دادن کفار و فساق است تا طغیان ایشان زیاد شود و در نتیجه استحاق عقوبشان در آخرت زیاد گردد: (انما نملی لهم لیزدادوا اثما. (آل‌عمران- 178)
و امام رضا (ع) فرمود: و الله ما عذبهم الله بشیء اشد من الاملاء یعنی به خدا سوگند! خداوند عقوبت نفرمود ایشان را به چیزی سخت‌تر از مهلت دادن (تا گناهشان زیاد و در نتیجه عذابشان زیادتر شود) (بحارالانوار، ج 5، ص 216) و نیز مانند «استدراج» که عبارت از این است که هرگاه بنده‌ای گناه تازه نماید، خداوند نعمت تازه به او بدهد تا در اثر اشتغال به نعمت، خود را عاصی نبیند و استغفار نکند؛ چنان‌که از حضرت صادق (ع) مروی است هنگامی که بنده‌ای مورد نظر و لطف خداوند است و به او اراده خیر دارد، پس چنین بنده‌ای اگر گناهی کرد، دنبالش خداوند او را به ناراحتی مبتلا می‌فرماید تا استغفار را به او یادآوری کند و خود را از گناه پاک نماید و هنگامی که بنده‌ای از نظر لطف خداوند افتاد، پس گناهی کرد، خداوند به دنبالش نعمت تازه‌ای به او  عنایت می‌فرماید و در نتیجه استغفار را فراموش می‌کند و به آن گناه مداومت می‌نماید. این است فرموده خداوند: به تدریج آنها را (به هلاکت) می‌گیریم از جایی که نمی‌دانند. (اعراف- 182)
و اما وجه تسمیه این نوع عقوبت الهیه به مکر، چون شبیه است با مکر بندگان به یکدیگر هرچند مکر بندگان با یکدیگر برای حفظ نفس و ظلم و این عقوبت الهی برای انتقام و عدل است و این نوع عقوبت با استحقاق مورد (مکر شونده) است و بالجمله شباهت در صورت عمل و اختلاف در غرض است و نیز مکر عباد در اثر عجز و کمی احاطه غالبا بی‌نتیجه می‌ماند ولی این نوع عقوبت الهیه در اثر تمامیت قدرت و احاطه‌اش غرض حاصل می‌شود و لذا خودش فرموده: (... و الله خیر الماکرین) (... الله اء سرع مکرا...) (یونس- 21) (و املی لهم ان کیدی متین). (اعراف- 183)
و یا چون عقوبت الهی در مقابل مکر بنده واقع می‌شود، صحیح است عقوبت را هم مکر از طرف خدا گویند مثل: (و جزا اوا سیئهًْ سیئهًْ مثلها...) (شوری- 40)
یعنی: پاداش بدی، بدی مانند آن است. و حال آنکه تلافی سیئه، سیئه حقیقی نیست، چون مجازات و عدل است ولی لفظا صحیح است که گفته شود سزای بدی، بدی است و صحیح است که گفته شود جزای مکر بنده،‌ مکر با اوست هرچند مکر با او مکر مذموم نیست بلکه عدل است و لذا مکر بنده را به مکر بد (... ولایحیق المکر السییء الا باهله) (فاطر-43) تعبیر فرموده است.
ادامه دارد