کمیت و کیفیت سیستم ارزشیابی توصیفی مقطع ابتدایی - بخش نخست
بازی با کلمات در کارنامه تحصیلی و گنگی مفاهیم آن!
فاطمه نظر محمدی
«ارزشیابی توصیفی» که چند سال قبل با هدف افزایش میزان کیفیت آموزشی دانش‌آموزان و ترغیب به پژوهش و آزمایش به جای حفظ کردن مطالب درسی با هدف گرفتن نمره 20 آغاز به کار کرد، حالا خیال دانش‌آموزان را راحت‌تر کرده و خیال برخی والدین و حتی معلمان را اما ناراحت کرده است.
حالا دیگربین دانش‌آموزی که تلاش بیشتری برای نمره 20 انجام داده است تا دانش‌آموزی که شاید راحت تر نمره 17 گرفته است؛ فرقی نیست و این مسئله موجب می‌شود که دانش‌آموز ممتاز انگیزه کمتری برای مطالعه و تمرین بیشتر داشته باشد.
دانش‌آموز با سواد کم، والدین نامطلع
اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی توصیفی در مقطع ابتدایی از سال تحصیلی 83-82 با تحت پوشش بردن 200 كلاس پایه اول آغاز شد و در سال تحصیلی 84-83، 500 كلاس درس شامل 300 كلاس پایه اول و 200 كلاس پایه دوم و در سال تحصیلی 85-84 نیز یك هزار كلاس درس شامل 500 كلاس اول، 300 كلاس دوم و 200 كلاس سوم را تحت پوشش برد. والدین نیز در مورد نظام ارزشیابی توصیفی نظرهای متفاوتی دارند. عده‌ای این شیوه را به دلیل كاهش استرس خود و فرزندانشان ترجیح می‌دهند و تعداد بیشتری كه نگرانی بیشتری از وضعیت واقعی تحصیلی فرزندشان دارند، نمره را مناسب‌تر می‌دانند.
10 سالی می‌شود كه نظام نمره دهی در مدارس كشور كمرنگ شده و امتیازدهی كیفی در قالب نظام ارزشیابی توصیفی جایگزین آن شده است. اگرچه این شیوه در بسیاری از كشورها به عنوان روش معمول ارزیابی دانش‌آموزان در مدارس به كار گرفته می‌شود، اما در كشور ما شلوغی مدارس دولتی و پایین بودن سرانه دانش‌آموزی باعث كم و كاستی‌هایی در اجرا و ناكارآمدی این شیوه ارزیابی شده است.
ضعف امكانات مدارس دولتی، شلوغی و پرجمعیتی كلاس‌ها و سرانه پایین دانش‌آموزی مشكلات اجرای این شیوه ارزشیابی را در مدارس دولتی در مقایسه با مدارس غیرانتفاعی بیشتر كرده است. تهیه ابزارهای مناسب برای سنجش و ارزشیابی مثل آزمون، پوشه كار، ثبت مشاهدات، تعیین تكالیف مناسب با رعایت شرایط و ویژگی‌های سنی و روحی دانش‌آموزان، برگزاری آزمون‌های موردنیاز، تنظیم گزارش‌های مناسب برای والدین و ارائه آن به صورت حضوری یا مكتوب حداقل هر دو ماه یك‌بار بخشی از ملزومات نظام ارزشیابی توصیفی است كه اجرای آن برعهده معلمان است. این ملزومات در مدارس دولتی با كلاس‌های درسی با بیش از 30 دانش‌آموز و با توجه به زمانبر و هزینه بر بودن آن عملا اجرا نمی‌شود. نهایتا ارزشیابی توصیفی در مدارس دولتی صرفا محدود به واژ‌هایی همچون «بسیار خوب»، «خوب» و... شده كه نه والدین را از وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان مطلع می‌كند و نه دانش‌آموزی سواد كافی برای رفتن به مقطع بالاتر پیدا می‌كند. موضوع وقتی نگران‌كننده‌‌تر می‌شود كه مسئولان تعدادی از مدارس برای بهتر نشان دادن عملكرد اجرایی‌شان و به دست آوردن امتیازاتی كه از این بابت برای مدرسه در نظر گرفته می‌شود، مستقیم و غیرمستقیم به معلمان توصیه می‌كنند در ارزیابی دانش‌آموزان سخاوتمندانه عمل كنند و ارزشیابی مثبتی از دانش‌آموزان داشته باشند.
بسترهای لازم
برای ارزشیابی توصیفی فراهم نیست
محمدرضا انصاری‌نیکو، یک فرهنگی با بیان این که دلیل نارضایتی از این طرح در کشور ما فراهم نبودن بسترهای مناسب برای اجرای این طرح است، می‌گوید: «منظور از فراهم نبودن بسترها این است که آیا در این ده سال با توجه به سنگین بودن اجرای این طرح در مدرسه توسط معلم و چندبرابر شدن زحمت یک معلم در مقطع ابتدایی با توجه به اهدافی که این سیستم دنبال می‌کند در تسهیلات معلم هم تغییراتی ایجاد شده است؟ و یا اینکه ناظرانی که برای بررسی روند اجرای این طرح به مدارس می‌آیند فقط دنبال چند تکه کاغذ و یا به اصطلاح عامیانه کاغذبازی موجود در این سیستم هستند و یا آن قدر توجیه هستند که به دنبال اهداف اصلی این طرح باشند؟»
وی می‌افزاید: «و یا اینکه آیا مدارس (به ویژه در مدارس دولتی) -که الان در بسیاری از مدارس سطح کشور بین 30 تا 40 دانش‌آموز را در خود دارند-مسئولانشان توانسته‌اند با در پیش گرفتن سیاست‌های صحیح عمرانی با افزایش فضای آموزشی در مدارس این تعداد را در هر کلاس به 15 یا 20 نفر برسانند؟ قطعا برای اجرای چنین سیستم مدرنی نیاز به امکانات زیادی هست و اگر قبل از اجرای این روش به این نکات و بسیاری از نکات دیگر توجه می‌شد، الان انتقادات از این روش این گونه نبود.»
انصاری نیکو همچنین در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «به نظر بنده طرح بسیار خوبی تدوین شده است، زیرا از تاکید بر انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان در سال‌های قبل غفلت شده بود و بر انگیزه‌های بیرونی مانند نمره توجه بیش از حد صورت می‌گرفت. اگر چه اصل طرح به خاطر داشتن پشتوانه از نظریات مدرن علمی قوی مفید است، ولی شکل‌گیری بسترهای لازم برای اجرای طرح بسیار مهم‌تر است و این همان نکته‌ای است که از نظر بسیاری از مسئولان و دست اندر کاران از آن غفلت شده است.»
یک معلم مقطع ابتدایی که چند سالی می‌شود با نظام ارزشیابی توصیفی کار می‌کند، در مورد میزان کارآمدی و موفقیت این سیستم ارزشیابی می‌گوید:«شخصا نمره را ترجیح می‌دهم. این شیوه هنوز برای معلم‌ها و دانش‌آموزان جا نیفتاده است. بچه‌ها انگیزه‌شان برای درس خواندن را از دست داده‌اند. بعضی معلم‌ها هم تلاش زیادی برای دانش‌آموزان نمی‌کنند. خیالشان راحت است که وضعیت قبولی یا مردودی دانش‌آموز دست خودشان است.»
او ادامه می‌دهد:«هدف طرح توصیفی سنجیده شدن هر دانش‌آموز نسبت به توانایی‌هایش است. دانش‌آموزان ضعیفی که به وسیله ارزشیابی توصیفی به پایه بالاتر راه پیدا کرده‌اند، همچنان بدون جبران کاستی‌های خود در پایه بعدی نیز ضعیف باقی می‌مانند. در این طرح دانش‌آموزی که نمره 17 می‌گیرد و دانش‌آموزی که 20 می‌گیرد هردو در ارزشیابی بسیار خوب هستند و تفاوتی ندارند. در حالی که با نمره تفاوت این دو نفر کاملا آشکار است. این مسئله باعث می‌شود که دانش‌آموزی که توصیفی ارزشیابی می‌شود، تلاشی برای جبران ضعفش نکند، در حالی که در ارزشیابی با نمره دانش‌آموز تلاش می‌کرد که حتی 25 صدم کاستی نمره‌اش را جبران کند. حتی بعضی از دانش‌آموزان قوی نیز به اینکه در ارزشیابی تفاوتی با همکلاسی‌شان که در عمل از او پایین‌تر است، ندارد ناراضی هستند. در حقیقت این طرح در دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر که خود به دنبال رقابت با همکلاسی‌هایشان برای بهتر شدن هستند، باعث بی‌انگیزگی می‌شود. شاید بتوان گفت که بیشتر مناسب دانش‌آموزان پایه‌های پایین‌تر باشد.»
پاسخ مسئولین به انتقادها
نظام ارزشیابی توصیفی در دوره ابتدایی با هدف ایجاد تغییرات بنیادی در نظام موجود ارزشیابی و با رویکردهای نوین در فرایند یاددهی ـ یادگیری و شیوه‌های اثربخش ارزشیابی در شورای عالی آموزش و پرورش به تصویب رسید.
تأکید این نظام بر تغییر مقیاس کمّی به مقیاس کیفی و ارزشیابی پایانی به ارزشیابی تکوینی است. از ویژگی‌های این شیوه ارزشیابی، پویایی، کیفی بودن، عملکردگرایی و فرایند محوری آن است و به همین دلیل در فرایند یادگیری، ضعف‌ها و قوت‌های یادگیری دانش‌آموز بر اساس محتوای پوشه عملکرد وی شامل گزارشی از تمامی فعالیت‌ها، مهارت‌ها و نگرش کودک بررسی می‌شود.
هرچند اجرای ارزشیابی توصیفی طی سال‌های گذشته نارسایی‌هایی داشته و انتقاداتی به آن وارد است اما به‌تدریج جای خود را در نظام آموزشی باز کرده و مسئولان آموزش و پرورش در این دوره به دنبال اصلاح ایرادات آن هستند تا جایی که چند ماه گذشته رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در پاسخ به انتقادهایی که به ارزشیابی توصیفی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی وارد می‌شود، می‌گوید: «برای رفع ابهام پایش عملکرد دانش‌آموزان را بر اساس مصوبه 911 شورای عالی آموزش و پرورش اجرایی خواهیم کرد که کلیات آن درشورای معاونان به تصویب رسیده است. همچنین این موضوع در کمیسیون‌های شورای عالی مطرح شده و با توجه به بازخوردها در حال اصلاح نهایی است.»
وی می‌افزاید: «بر اساس این طرح 10 درصد از دانش‌آموزان مقطع سوم و ششم ابتدایی از نظر مهارت‌های اصلی خواندن، نوشتن، حساب کردن و مطالعات اجتماعی مورد پایش و ارزیابی قرار می‌گیرند و بعد از این پایش می‌توانیم پاسخی دقیق و بر اساس پژوهش‌های میدانی درخصوص سطح سواد دانش‌آموزانی که بر اساس شیوه توصیفی ارزیابی می‌شوند، ارائه بدهیم.»
اندوه و شادی والدین
در سیستم ارزشیابی توصیفی
والدین دانش‌آموزان درباره این سیستم ارزشیابی توصیفی در مدارس نظرات مختلفی دارند. یک عده از اینکه فرزندانشان استرسی همانند دوره خودشان را ندارند، خرسند هستند وعده‌ای دیگراما از ارزیابی گنگ این روزهای نظام آموزشی در مقطع ابتدایی گلایه دارند.
مادر یکی از دانش‌آموزان ابتدایی درباره سیستم ارزشیابی توصیفی می‌گوید: «مزیت ارزشیابی توصیفی این است كه استرس و ترس از امتحان در بچه‌ها از بین رفته و روابط بچه با یكدیگر و معلم‌شان بهتر شده، اما ایرادش این است كه قوی، متوسط و ضعیف در یك سطح قرار گرفته‌اند. به همین دلیل من نمره را ترجیح می‌دهم.»
او در حالی که مشكلات این نوع ارزشیابی را بیشتر از خوبی‌های آن می‌داند، می‌گوید:«با این شیوه بچه‌ها برای كسب نمره بهتر تلاشی نمی‌كنند و رقابتی بین‌شان وجود ندارد. مثلا دانش‌آموزی كه 17 گرفته و دانش‌آموز 20 هر دو خیلی خوب به حساب می‌آیند و به این دلیل دانش‌آموزان تلاشی برای رفع اشكالات‌شان نمی‌كنند. با این اوصاف دانش‌آموزان بدون رفع نواقص به پایه بعد می‌روند. شاید بتوان گفت كه از معدود مزیت‌های ارزشیابی توصیفی افزایش اعتماد به نفس بچه‌هاست.»
وی ادامه می‌دهد: «نگرانی من از ادامه پیدا كردن این طرح در پایه هفتم است.»
محمد اصغری، والد یکی دیگر از دانش‌آموزان مقطع ابتدایی است که در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید:«من دو فرزند دارم. یکی از آنها مقطع ابتدایی با ارزیابی نمرات گذرانده است و دیگری با ارزیابی توصیفی. فرزند کوچک‌ترم که در حال حاضر دانش‌آموز ابتدایی است، آن رغبت و انگیزه‌ای که فرزند بزرگ‌ترم برای درس خواندن داشت ندارد. انگار که این کلمات توصیفی خیال بچه‌ها را آسوده کرده و دیگر درس برای‌شان اهمیتی ندارد.»
او سپس با اشاره به اینکه سیستم ارزیابی توصیفی در صورتی مفید است که دانش‌آموزان را به تحقیق تشویق کند، می‌افزاید: «این سیستم آموزشی در صورتی می‌تواند مفید باشد که بچه‌ها اقلا اگر زمان کمتری برای مطالعه می‌گذارند، آن زمان را به تحقیق بپردازند و نمود کاربردی درس‌ها را در زندگی روزمره آزمایش کنند.»
در زیر به چند ویژگی مهم در بدنه سیستم ارزشیابی توصیفی اشاره می‌شود:
در ارزشیابی توصیفی به جای دادن نمره به دانش‌آموز از عبارت‌های کیفی مثل تلاش خوبی داشته ای، با تلاش به موفقیت رسیده‌ای، برای موفقیت باید بیشتر تلاش کنی، با انجام تمرین بیشتر مشکل شما برطرف می‌شود و... استفاده شود.
ارزشیابی توصیفی به زمان خاص محدود نمی‌شود، این ارزشیابی درکل جریان یادگیری، درفعالیت‌های خارج از کلاس و در محیط زندگی جریان دارد.
تلاش و رشد کودکان همانند موفقیت آنان ارزشمند است و فقط به موفقیت‌ها امتیاز داده نمی‌شود، بلکه تلاش و پیشرفت نیز امتیاز دارد.
همان‌گونه که یادگیری دانش‌آموزان در حوزه‌های مختلف و سطوح متفاوت است، سنجش و ارزشیابی آن نیز باید با استفاده از ابزارهایی باشد که بتواند این یادگیری‌ها را بسنجد. پوشه کار، آزمون‌ها، مشاهدات از جمله ابزارهایی است که در ارزشیابی توصیفی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در ارزشیابی توصیفی اصل بر ارتقای دانش‌آموزان به پایه‌های بالاتر است، مگر در موارد بسیار نادر و زمانی که دانش‌آموزان دارای ناتوانایی‌های ذهنی باشند.
کارنامه دانش‌آموزان علاوه‌بر عملکرد درسی، عملکرد اجتماعی و عاطفی و جسمانی- فیزیکی رامنعکس می‌کند.
اما به راستی این سیستم با امکانات فعلی آموزشی ما همخوانی دارد و نیازها را پاسخگوست؟