آثار و عواقب فجایع زیست محیطی و چالش‌های پیش رو-بخش پایانی
طراوت زندگی در گرو میراث‌داری طبیعت
* فریده شریفی
محیط زیست یعنی یک محیط طبیعی ... محیطی که انسان در تشکیل آن نقشی نداشته و شامل جنگل‌ها، مراتع، کویرها، کوه‌ها، دشت‌ها، دریاها و نظایر این‌ها می‌شود. در این محیط طبیعی و اکوسیستم طبیعی چرخه‌ای میان موجودات زنده اعم از گیاهان، جانوران و انسان‌ها وجود دارد که وابستگی و پیوستگی میان آنها را نشان می‌دهد به نحوی که تخریب و انهدام یک حلقه و یک موجود باعث نابودی دیگری می‌شود. به عبارت دیگر تداوم حیات بدون محیط زیست و بدون وابستگی موجودات آن امکان‌پذیر نیست.
جنگل‌ها و منابع طبیعی ازجمله ثروت‌های خدادادی و نعمت‌های الهی هستند که خداوند متعال دراختیار انسان‌ها قرار داده تا از آنها استفاده نمایند، بنابراین نگهداری و حفاظت از این منابع طبیعی حداقل کاری است که انسان‌ها می‌توانند در مقام شکرگزاری و قدردانی از رحمت بیکران الهی داشته باشند.
اهمیت جنگل‌ها و مراتع در اسلام
آیات و روایات فراوان نشان می‌دهد که در دین مقدس اسلام طبیعت و به ویژه گیاهان از جایگاهی ویژه برخوردارند.
در آیه 29 سوره بقره آمده است «هرآنچه که در روی زمین است برای انسان خلق شده است.» قرآن کریم از گیاهان به عنوان رزق و برکت و نعمت سخن می‌گوید که از سر لطف و رحمت دراختیار انسان‌ها قرار گرفته و در جای جای قرآن کریم از درختان انار، خرما، زیتون، انجیر و میوه‌ها و سبزیجات گوناگون ازجمله پیاز، عدس و ... سخن به میان آمده است که در پرتو بهره‌وری از آنها هم روزی انسان‌ها تامین شود و هم موجب نشاط، شادمانی انس با گل‌ها، باغ‌ها و درختان شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز در روایات مختلف از فضیلت و اهمیت درختان و گیاهان سخن گفته‌اند و کاشت درخت، کشاورزی و دامداری را از بهترین کارها عنوان نموده‌اند تا آنجاکه کاشت درخت را در زمره عمل صالح قرار داده و اگر به قصد قربت انجام شود عبادت محسوب شده و انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌سازد. رهبر معظم انقلاب نیز دراین باره فرموده‌اند: «در تعلیمات دینی ما و در سنت انبیا و اولیا(ع) درختکاری، آبیاری و به طور کلی آبادسازی زمین و مزرعه و مرتع و پرورش دام و طیور عبادت محسوب می‌شود.»
این منابع طبیعی اثرات قابل توجهی در زندگی انسان‌ها دارند به همین دلیل است که در دین اسلام حفظ و حراست از نعمت‌های الهی به عهده بشر قرار داده شده و اهمیت آن در حد عبادت درنظر گرفته شده است.
طلای سبز
به جنگل‌ها واژه «طلای سبز» اطلاق می‌شود چراکه به غیر از اهمیت و نقشی که در تلطیف هوا، مقابله با فرسایش خاک و رانش زمین، جلوگیری از سیلاب و ... دارند منبع اقتصادی خوبی به حساب می‌آیند و بسیار پرسود و ارزآور هستند.
به گفته کارشناسان درصورت احیاء جنگل‌های شمال و غرب و جنوب کشور و استفاده از تمامی استعداد آنها درآمد سالانه حاصل از آنها درحدود 280 میلیارد ریال است که این مبلغ بیش از نیمی از درآمد تولیدات نفتی است.
ملیکا هوشمند کارشناس زیست‌شناسی و ارشد بیوسیستماتیک جانوری در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به این مسئله مهم که جنگل‌ها نقش مهمی در اقتصاد کشور دارند می‌پردازد و می‌گوید: «درختان نه‌تنها از نظر منبع تولید چوب در اقتصاد اهمیت فراوانی دارند بلکه در صنعت داروسازی، غذاسازی، چسب و رزین و سایر فرآورده‌های گیاهی نیز نقش مهمی ایفا می‌نمایند. جنگل‌ها اشتغال ایجاد میکنند و چرخ هزاران واحد تولیدی، کارگاه و کارخانه را به گردش درمی‌آورند.»
وی اضافه میکند: «درآمد حاصل از نفت روزی به پایان خواهد رسید اما جنگل‌ها و مراتع همیشگی و دائمی هستند البته به شرط اینکه در نگهداری و حفاظت از این منبع طبیعی با ارزش، نهایت تلاش و دقت به عمل آید و احیاء شوند، یعنی اگر بر اثر تخریب یا آتش‌سوزی تعدادی از درختان از بین رفتند بلافاصله تعدادی دیگر جایگزین شوند و از هر نقطه و مکانی که امکان کاشت نهال و درخت وجود داشته باشد استفاده شود و آن منطقه زیر کشت درختان سودمند و موردنیاز برود.
به گفته این کارشناس، نباید فراموش کرد که جمعیت کره زمین در حال افزایش است و این مسئله یعنی کمبود منابع طبیعی، بنابراین کشورها برای تامین منابع غذایی نیاز به منابع طبیعی بیشتر دارند و اگر در نگهداری از منابع طبیعی خود جدیت به خرج ندهند با بحران گرسنگی، فقر و ... مواجه خواهند شد.
«داوود شجاعی» کارشناس مسائل سیاسی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به مسئله آب و اهمیت آن در روابط بین کشورها اشاره میکند و می‌گوید: «در چند سال آینده نه تنها با کمبود مواد غذایی روبه‌رو خواهیم شد بلکه بحران آب هم موجب درگیری و اختلاف میان کشورها خواهد شد. مسئله‌ای که امروز هم پیامدهای آن را مشاهده می‌کنیم و می‌بینیم که کمبود آب شیرین باعث یک سری درگیری‌های سرزمینی میان کشورها شده است.»
وی اضافه میکند: «موقعیت جغرافیایی برخی از رودخانه‌ها میان کشورها به گونه‌ای است که هرکدام از کشورها ادعای مالکیت آن رودخانه را دارد و برخی از کشورها نیز که به طور یک‌جانبه اقدام به ساختن سد روی آن رودخانه میکنند تا از آب بیشتری برای خود استفاده کنند به طور مثال مشکلی که ما امروز بر سر رودخانه هیرمند با افغانستان داریم دقیقا روی همین مسئله است!! آمارها نشان می‌دهد که روز به روز به تعداد و حجم سیلاب‌های مخرب که موجب از بین رفتن پوشش گیاهی است افزوده می‌شود و این به معنای هدر رفتن خاک حاصلخیز و آب و بروز خسارات است. بنابراین اگر در حفظ مراتع، جنگل‌ها و پوشش گیاهی تلاش همگانی صورت نگیرد بحران محیط زیستی ایجاد و ضررهای آن متوجه همه افراد جامعه خواهد شد.
مجازات تخریب جنگل‌ها
بر طبق ماده 675 و تبصره 2 قانون مجازات اسلامی، هرکس عمداً جنگل، باغات و درختان را آتش بزند به حبس از دو تا پنج سال محکوم می‌شود. تخریب و آتش زدن جنگل‌ها عملی مجرمانه و ممنوع است چرا که جنگل‌ها به منزله ریه تنفسی کره زمین به حساب می‌آیند و تاثیر زیادی در جلوگیری از سیل و رانش زمین و آلودگی هوا دارند به همین دلیل برای مرتکبین جرم آتش زدن جنگل‌ها مجازا‌ت‌های مختلفی در نظر گرفته شده است. اما می‌‌توان گفت مهم‌ترین مصوبه‌ای که در ارتباط با آتش زدن عمدی جنگل‌ها به عنوان جرمی عمومی و غیرقابل گذشت وجود دارد ماده 47 قانون خاص حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب سال 1346 است که مجازات سنگینی را برای مرتکبان این جرم تعیین کرده است. به موجب این ماده قانونی هرکس در جنگل عمداً آتش‌سوزی ایجاد کند به حبس از سه تا 10 سال محکوم خواهد شد و در صورتی که مرتکب مامور جنگلبانی باشد به حداکثر مجازات در نظر گرفته شده محکوم خواهد شد.
«سیدمحمد مجابی» معاون توسعه مدیریت و حقوقی امور مجلس سازمان حفاظت محیط زیست در این‌باره می‌گوید: «گر چه عمده دلیل آتش‌سوزی جنگل‌ها انسانی است اما بخش زیادی ناشی از عدم رعایت افراد است. متاسفانه در میان گردشگرانی که جنگل‌ها را برای تفریح انتخاب میکنند علاقه برای روشن کردن زغال بالاست و حتی پس از خاموش کردن آن از سوی گردشگران، مستعد ایجاد آتش است.»
وی اضافه میکند: «بیش از آنکه قانون افراد را از برپایی آتش در جنگل‌ها بازدارد باید خود مردم در این زمینه تلاش کنند و از رفتارهایی که موجب تخریب، آتش‌سوزی، انباشت زباله و... در طبیعت می‌شوند پرهیز نمایند.»
مجابی معتقد است، به غیر از اجرای قانون که در مورد همه افرادی که در جنگل به آتش‌سوزی عمدی و تخریب مبادرت میکنند جرایمی در نظر گرفته شده است یک سری اقداماتی وجود دارد که افراد به حفاظت از محیط زیست تشویق می‌شوند. به طور مثال در برخی از جنگل‌ها به گردشگران کیسه‌های زباله داده می‌شود تا زباله‌ها موجب تخریب و آتش‌سوزی نشود و جمع‌آوری گردد تا برخی از قضات خوش‌سلیقه برای افرادی که به تخریب محیط‌زیست مبادرت کرده‌اند احکام خوبی صادر میکنند از جمله کاشت درخت، حفاظت از درختان، جمع‌آوری زباله و...
95 درصد آتش‌سوزی جنگل‌ها عامل انسانی دارند و نزدیک به 60 درصد این وقایع غیرعمدی هستند اما حدود 40 درصد آتش‌سوز‌ی‌ها در جنگل عمدی اتفاق می‌افتد، این اتفاقات بیشتر در تابستان رخ می‌دهد چرا که خشکی شاخ و برگ درختان در آفتا‌ب سوزان تابستان جنگل را بیشتر مستعد آتش‌سوزی میکند و هم گردشگران بیش از فصل‌های دیگر، جنگل را برای تفریح انتخاب میکنند. یک حقوقدان نیز در این زمینه معتقد است، ضمانت اجراهای کیفری یا مدنی برای مقابله با پدیده خطرناک آتش‌سوزی جنگل کافی نیست و مسئولان و ماموران حفاظت از جنگل‌ها و مراتع کشور باید با صلابت و جدیت زیادی به تکالیف قانونی خویش عمل کنند و متخلفان را به مراجع ذی‌صلاح معرفی نمایند.
وی اضافه میکند: «برای حفظ محیط‌زیست و جلوگیری از وقایعی همچون آتش زدن و تخریب جنگل‌ها به غیر از اقدامات قانونی، اقدامات فرهنگی و پیشگیرانه نیز لازم است و باید به مردم آموزش‌های لازم در زمینه استفاده از جنگل‌ها، مراتع و طبیعت داده شود.»
چه باید کرد؟
نابودی جنگل‌ها و مراتع، فرسایش خاک، آلودگی آب و هوا و... از جمله عواملی است که حیات انسان‌ها را به خطر می‌اندازد و سکونت انسان در زمین را با مشکل مواجه میکند، مشکلاتی همچون کمبود آب، غذا و هوای سالم، اما اگر بخواهیم در آینده جامعه بهتری داشته باشیم باید چه کار کنیم و چگونه می‌توانیم در حفظ، احیاء و توسعه منابع طبیعی بکوشیم؟!
کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که برای جلوگیری از نابودی منابع طبیعی باید همه افراد یک هدف را سرلوحه اقدامات و تلاش‌های خود قرار دهند و آن هم «احترام به طبیعت» است، به گفته کارشناسان احترام به طبیعت احترام به زندگی است و مسئولیت انسانی و اجتماعی حکم میکند که در کلیه شئون زندگی حفظ طبیعت را در اولویت قرار دهیم. حتی تصور اینکه ما لحظه‌ای بخواهیم بدون منابع طبیعی زندگی کنیم غیرممکن است بنابراین هرکدام به سهم خود تلاش کنیم به طبیعت احترام بگذاریم و در حفاظت و حراست از منابع خدادادی آن تلاش نماییم.