راهکارهای مهار پدیده بیابان‌زایی در کشور چیست؟ (بخش پایانی) (گزارش روز)
مهار بیابان‌زایی با بهره‌برداری بهینه از طبیعت
سکونتگاه‌های بشری، هر روز به دلیل افزایش شتابناک شمار آدمیان و نیازهای روبه تزاید، آنها با محدودیت‌هایی چشمگیر مواجه شده و از این‌رو، توجه به بیابان و کویر،عرصه‌های فراخی که سال‌ها با کمترین توجه دولت‌ها مواجه بوده و در سکوتی پرسش‌برانگیز عملا نادیده انگاشته می‌شدند، اینک رونق گرفته و دولت‌ها می‌کوشند تا بیشترین و بهینه‌ترین بهره‌مندی پایدار ممکن را از این زیست بوم‌های ارزشمند تدارک ببینند.
صدیقه توانا
امروزه به برکت پیشرفت علم و تکنولوژی می‌توان از بیابان‌ها و کویرها بهره‌برداری کرد اگر با یک برنامه‌ریزی صحیح از آنها استفاده شود، تأثیر بسزایی در اقتصاد منطقه و کل کشور هم از نظر اشتغال‌زایی و هم بالا رفتن سطح زندگی مردم خواهد داشت و شهرهای صنعتی زنجیروار به دور کویرها ایجاد خواهند شد و تمدن صنعتی پیشرفته به جای تمدن کشاورزی در گذشته به‌وجود خواهد آمد و این روی خوش سکه وجود بیابان و کویر در هر کشوری است و چنانچه از این آفریده خداوندی به نحو مطلوب استفاده نشود و بیابان‌ها به امان خدا رها شوند، این زیست‌بوم‌ها زیان‌های جبران‌ناپذیری برای سکونتگاه‌های شهری به دنبال خواهد داشت. همان‌طور که در حال حاضر پدیده ریزگردها، خشک شدن تالاب‌ها و عدم مدیریت صحیح از منابع طبیعی همچنین چرای بی‌رویه دام‌ها و قطع درختان و نابودی جنگلها از مهم‌ترین مشکلات پیش روی ما محسوب می‌شود و این روی ناخوش سکه شانس برای ما از وجود بیابان و افزایش بیابان زایی در کشورمان ایران است.
آفرینش جهان
براساس مصالح خداوندی است
چرا خداوند خشکی و بیابان را آفرید؟
پاسخ این سؤال بدون استناد به آیات الهی از درک من و تو عاجز است.
خداوند هر چیزی را که آفرید، اعم از آسمان و زمین، کوه‌ها و دریاها، جنگلها و بیابان‌ها و... همه را براساس فواید و مصالحی آفرید. آفرینش آنها بحق بوده و هیچ‌گونه باطلی در آن راه نیافته ولی بشر از درک آن عاجز است. خداوند در سوره انبیاء آیه 16 می‌فرماید: «ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را در میان آنهاست، از روی بازی نیافریدیم و بر این اساس، اگر جنگلها و دریاها برای انسان دارای فایده و قابل لمس و مشاهده است، بیابان و کویر نیز می‌تواند چنین باشد.
وانگهی کره زمین در طول حیات خود به یک شکل نبوده، بلکه دوره‌های مختلف اقلیمی را پشت سر گذاشته و بیشتر کره زمین روزی در زیر اقیانوس‌ها و دریاها بوده و به مرور زمان به خشکی تبدیل شده است. ولی می‌بینیم که چه جنگلها و طبیعت سرسبز که به دست همین بشر به نابودی کشیده شده و امروز به سرزمینی خشک و بیابانی تبدیل شده است و نیز بیابان‌های خشکی که به همت افراد پرتلاش به مزارع سرسبز و باغ‌های پرمحصول تبدیل شده است.
380 میلیارد ریال اعتبار
برای طرح‌های بیابان‌زدایی
کشور ما ایران یکی از اقلیم‌های بزرگ کویری و بیابانی (اقلیم بیابانی معتدل) جهان را در خود جای داده است و در بین یکی از بزرگ‌ترین کمربندهای بیابان‌زایی دنیا که شامل صحرای بزرگ آفریقا، صحرای عربستان، ترکمنستان، گبی و تار می‌شود، واقع شده که شامل یک چهارم از وسعت کل ایران است. بر همین اساس بنا به گفته مسئولان امسال 380 میلیارد ریال برای اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی و احیای اراضی بیابانی در کشور اختصاص یافته است و البته این رقم در مقایسه با سال قبل 200 میلیارد ریال افزایش یافته که پیش‌بینی می‌شود بتوان با استفاده از این اعتبار نزدیک به 500هزار هکتار از اراضی بیابانی را زیر پوشش طرح‌های بیابان‌زدایی قرار داد.
مهندس قاسم حقانی، رئیس گروه حفاظت خاک دفتر امور بیابان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با بیان این نکته که بیابان‌زایی به تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیولوژیک در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عوامل اقلیمی و فعالیت‌های انسانی اطلاق می‌شود، خاطرنشان می‌کند: «بادهای فرساینده، کمبود بارندگی یا بی‌نظمی در بارندگی و خشکسالی مستمر از عوامل اقلیمی پدیده بیابان‌زایی و بهره‌برداری غیراصولی از منابع آب، خاک و گیاه را باید جزوعوامل انسانی این پدیده برشمرد.»
از مهندس حقانی می‌پرسم چند استان کشور در منطقه بیابانی قرار دارند، وی با بیان اینکه 18 استان کشور به وسعت 32 میلیون هکتار جزو اراضی بیابانی ایران محسوب می‌شوند، در توضیحات بیشتری در مورد کانونهای بحرانی این مناطق می‌گوید: «کانونهای بحرانی که تحت تاثیر بادهای فرسایشی قرار دارند 20/2 میلیون هکتار است و بخشی از این مساحت بحرانی است. فرسایش باد به منابع زیستی و اقتصادی نیز خسارتهای زیادی وارد می‌کند که در حال حاضر 7/6 میلیون هکتار از مساحت کانونهای بحرانی تحت تاثیر فرسایش باد قرار دارد.»
همچنین طی تحقیقاتی که در سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور صورت گرفته است 233 منطقه در 96 شهرستان کشور کانون بحران فرسایش بادی داریم و همین اتفاقات باعث می‌شود بیابان‌زایی رخ دهد.
وضعیت وخیم ایران از لحاظ بیابان‌زایی
پدیده بیابان‌زایی از جمله چالش‌های زیست محیطی است که در حال حاضر مناطق بسیاری از ایران درگیر آن هستند.
در گسترش پدیده بیابان‌زایی دو عامل محیطی و انسانی نقش بسزایی ایفا می‌کنند. سؤالی که در این میان مطرح می‌شود این است که کدام یک از این دوعامل در تشکیل پدیده بیابان‌زایی در ایران تاثیر دارد؟
مهندس محمد درویش یکی از کارشناسان بنام محیط‌زیست درخصوص گسترش بیابان‌زایی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «مهم‌ترین دلیل بیابان‌زایی در کشور ما این است که براساس سند آمایش سرزمین چیدمان توسعه را طراحی نکردیم. ضمن آنکه توانمندی اکولوژی سرزمین را به تفکیک حوزه‌های آبخیزداری در تنظیم نقشه راه توسعه کشور در نظر نگرفتیم.»
وی می‌گوید: «در حوزه آبخیزداری دریاچه ارومیه مهم‌ترین دلیل به وجود آمدن 430 هزار هکتار کویر نمک به جای دریاچه ارومیه، این بود که بدون توجه به آب قابل استفاده از این دریاچه، وسعت آب کشاورزی را طی دو دهه از 360 هزار هکتار افزایش دادیم. اگر این مقدار محاسبه شود می‌بینیم که در هر هکتار، 10 هزار مترمکعب آب می‌خواهد، حال می‌بینید که برای 360 هزار هکتار، 3 میلیارد و 600 میلیون مترمکعب آب نیاز است و این یعنی حتی بیشتر از نیاز آبی خود دریاچه ارومیه که 3 میلیارد و 100 میلیون مترمکعب است، برداشت را افزایش داده‌اند و بدین ترتیب واضح است که دریاچه ارومیه خشک می‌شود و چشمه‌های تولید گرد و غبار و نمک به جای دریاچه بوجود می‌آید و بدین ترتیب ضریب کشاورزی صفر می‌شود و مؤلفه‌های بیابان‌زایی روی می‌دهد.»
مهندس درویش یکی دیگر از دلایل افزایش بیابان‌زایی در کشور در زاگرس را چرای بی‌رویه و کشت کشاورزی در زیر شنکوب و جنگلهای زاگرس بیان کرده و می‌گوید: «این عوامل باعث شد مقدار زیادی از جنگلهای زاگرس از بین برود.»
وی احداث دو سد ملاصدرا و سیوند روی رودخانه کروسیوند در منطقه بختگان را یکی دیگر از عوامل افزایش بیابان‌زایی عنوان می‌کند و می‌گوید: «کم‌آبی این منطقه باعث متروکه شدن روستاها گردید. ضمن آنکه حفر چاههای متعدد در سطح سفره‌های آب زیرزمینی در دریاچه پریشان در شهرستان کازرون را هم باید به عوامل فوق اضافه کرد که این حفر چاه باعث پایین رفتن چشمه شده و قناتها خشک می‌شوند.»
این فعال محیط‌زیست اما مهم‌ترین دلیل گسترش بیابان‌زایی را بارگذاری بیش از حد بر منابع طبیعی می‌داند که در تناسب با توان اکولوژی کشور نیست.
آثار سوء بیابان‌زایی
براستی افزایش پدیده بیابان‌زایی چقدر برای ساکنان زمین و بخصوص ما ایرانیان که بخش زیادی از زیست‌بوم‌های ما را بیابان تشکیل می‌دهد، خطر دارد؟ و چرا ما این همه از این پدیده هراس داریم؟ حقانی رئیس گروه حفاظت خاک دفتر امور بیابان سازمان جنگلها از جمله این پیامدها را اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ذکر می‌کند و می‌گوید: «وقتی بیابان‌زایی رخ می‌دهد فقر، بیکاری، اتلاف منابع آب و خاک و ناپایداری در نظام تولید ایجاد می‌شود در نتیجه منطقه توان زندگی خود را از دست می‌دهد و مردم به مهاجرت روی می‌آورند که این مسئله معضلات اجتماعی خاصی را به دنبال دارد.»
از وی می‌پرسم چه اقدامات خاصی در سازمان جنگلها برای مهار بیابان‌زایی صورت گرفته است، پاسخم را با اعلام اینکه تاکنون 2/2 میلیون هکتار در این مناطق نهال‌کاری شده، چنین می‌دهد: «در حال حاضر در 18 استان بیابانی کشور 4/7 میلیون هکتار بذرکاری شده و در 620 هزار هکتار هم مدیریت هرزآب انجام شده و مالچ‌پاشی توأم با نهال‌کاری در سطح 245 هزار هکتار صورت گرفته است و با انجام پروژه‌های متنوعی از وارد شدن خسارت به مردم و منابع زیستی جلوگیری کرده‌ایم.»
حقانی برای نمونه به اقداماتی که در مناطق مسکونی انجام شده اشاره می‌کند و می‌گوید: «در مناطق مسکونی شهرستانهای صنعتی بنادر صیادی و فرودگاه احداث شد و از آثار سوء بیابان‌زایی در امان ماندند. ولی رویکرد فعلی ما این است که بتوانیم سریع‌تر با بیابان‌زایی مقابله کنیم و با توجه به آنکه اعتبارات دولت محدود است لذا سراغ جلب مشارکتهای مردمی رفتیم.
به آقای حقانی می‌گویم این مشارکتها به چه نحوی است و فکر می‌کنید چقدرمی‌تواند مؤثر باشد، وی به اجرای پروژه ترسیب کربن اشاره کرده و می‌گوید: «پروژه ترسیب کربن را در بسیاری از استانها از جمله خراسان جنوبی، تهران، البرز، یزد، کرمان و سمنان به اجرا درآوردیم و اسم این فعالیت‌ها را از حالت بیابان‌زدایی خارج کرده و با عنوان «مدیریت مشارکت منابع طبیعی و توسعه روستایی» مطرح کردیم. چون معتقدیم اگر مردم محل زندگی خود را خودشان توسعه دهند از تخریب طبیعت جلوگیری می‌شود.»
تاکنون 8 نوع محصول از روستای حسین‌آباد در خراسان جنوبی دریکی از فروشگاه‌های تهران عرضه می‌شود. این محصولات شامل زرشک، کشک، عرقیات و... است... به او می‌گویم این درآمد چه تأثیری در مهار بیابان‌زایی دارد، می‌گوید: «وقتی مردم درآمد داشته باشند و مایحتاج خود از جمله سوخت مورد نیاز را بتوانند خودشان تامین کنند دیگر دنبال بوته‌کنی از بیابان نمی‌روند و در نتیجه بیابان‌زایی اتفاق نمی‌افتد.»
ترسیب‌کربن چیست؟
برای آنکه اطلاعات بیشتری درمورد پروژه ترسیب کربن و نقش آن در مهار بیابان‌زایی داشته باشیم با مهندس علی پیرمرادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان‌غربی هم گفت‌وگوی تلفنی انجام دادیم. وی با این توضیح که این پروژه یکی از طرح‌های سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان عمرانی در حال اجراست، می‌گوید: «هدف از اجرای این طرح بیابان‌زدایی از مناطق خشک کشور است که با توانمندسازی جوامع محلی و استفاده از مردم اجرا می‌شود.»
مهندس پیرمرادی با بیان اینکه در آذربایجان غربی در منطقه بورآلان شهرستان ماکو حدود 68 هزار و 500 هکتار منطقه بیابان وجود دارد و این منطقه مرز مشترک کشور ترکیه، جمهوری خودمختار آذربایجان و ایران است، می‌گوید: «وقتی باد از طرف ترکیه می‌آید شن‌ها از کوه‌های آرارات به طرف ایران سرازیر می‌شوند و همچنین وجود دام بیش از اندازه باعث وسعت بیابان شده است که خوشبختانه طی سالهای قبل اقدامات خوبی از سوی سازمان جنگلها برای مهار بیابان‌زایی صورت گرفته است.»
وی با اشاره به اینکه 1500 هکتار با استفاده از گونه‌های بومی اسکنبل (گیاه بوته‌ای) قرق شده است که شن‌ها را در زیر خود دفن می‌کند، می‌گوید: 500 هکتار هم به صورت حاشیه‌ای نهال‌کاری شده است.
وی خطر دیگری که مردم این منطقه را تهدید می‌کند ناشی از وجود چشمه ثریا می‌داند که در هر ثانیه 7 متر مکعب آب در آن جاری می‌شود و از طریق ارس به دریای خزر می‌ریزد.
مهندس پیرمرادی در توضیح بیشتر این خطر می‌گوید: «32 روستا در این محدوده وجود دارند که در منطقه بیابانی ساکن هستند و شغل اصلی آنها هم دامداری است لذا برای جلوگیری از وجود شن‌های روان در این منطقه سال قبل از سوی استانداری 300 میلیون تومان برای اجرای اولیه ترسیب کربن اختصاص یافته و سازمان جنگلها هم تاکنون 400 میلیون تومان در اختیار ما قرار داده است.»
وی اضافه می‌کند: «اقداماتی که ما انجام داد‌ه‌ایم استفاده از یک مشاور و دو تسهیل‌گر برای اطلاع‌رسانی مردم منطقه و افزایش سطح علمی آنها برای مهار بیابان‌زایی و توانمندسازی مردم منطقه است.»
از او می‌خواهم به این اقدامات اشاره کند، می‌گوید: «کشت علوفه، تولید پنیر و... برای ایجاد اشتغال و تغییر معیشت مردم از شکل سنتی به نیمه صنعتی با کاشت درخت و گیاه نیز از جمله این اقدامات است.»