استاد مهندسی سازه و زلزله هشدار داد
غفلت از پیشگیری با فراموشی تلفات و خسارات زلزله‌های بزرگ کشور
روز یکشنبه ۲۱ آبان ماه ساعت ۲۱:۴۸ زلزله‌ای به وسعت7/3 ریشتر استان کرمانشاه را لرزاند که باعث تخریب بخش‌های وسیعی از منازل مسکونی و ادارات و بیمارستان‌ها در مناطق زلزله‌زده و جان باختن بیش از 500 هموطن شد. با وقوع این زلزله شایعاتی در فضای مجازی و دهان به دهان به گوش رسید. برخی از مردم مدعی بودند دقایقی قبل از وقوع زلزله اصلی نوری مشابه رعد و برق آسمان کرمانشاه را روشن کرده و به مدت ۴۵ دقیقه آسمان دچار تغییرات نوری شده است. در ادامه این رخداد حاشیه‌هایی مبنی بر هشدار نسبت به احتمال وقوع زلزله شدید در پایتخت و دیگر مناطق کشور مطرح شد که بسیاری از شهروندان تهرانی و دیگر شهر‌ها را نگران کرد. در این بین حاشیه‌ها و شایعاتی مبنی بر لغزش گسل‌های موجود و احتمال ادامه زلزله قوت گرفت. برخی ادعاها مبنی بر قابل پیش‌بینی بودن وقوع زلزله استان کرمانشاه نیز مطرح شد.
دکتر مازیار حسینی، معاون شهردار سابق تهران، دارای مدرک دکترای تخصصی در رشته مهندسی عمران گرایش مهندسی سازه و زلزله در گفت‌و‌گو با خبرگزاری میزان ضمن بررسی ابعاد فنی زلزله کرمانشاه به شایعات و حاشیه‌های پیرامون این زلزله پاسخ داده است.
* آیا زلزله استان کرمانشاه قابل پیش‌بینی بود و دستگاه‌های لرزه‌نگار قادر به تشخیص این رویداد بزرگ بوده‌اند؟
آنچه در ذهن مردم و مسئولان شهری می‌گذرد این است که مشخص کنیم چه زلزله‌ای با چه بزرگی در چه زمان و منطقه‌ای رخ می‌دهد. در این راستا می‌توان منطقه زلزله را به طور مشخص براساس علم زلزله‌شناسی مشخص کرد، اما میزان بزرگی و زمان بروز این گونه زلزله‌ها در علم زلزله‌شناسی تعریف نشده و قابلیت تشخیص آن در هیچ دوره‌ای از زمان وجود نداشته است.
زلزله کرمانشاه با سه پیش‌لرزه اتفاق افتاد که بزرگی این لرزه‌ها از 1/9 تا 4/5 ریشتر برآورد شده است. این در حالی است که بزرگی زلزله از 1/9 ریشتر توسط دستگاه‌های مربوطه قابلیت اندازه‌گیری داشته، اما از ۳ ریشتر به بالا نیز توسط همه افراد احساس می‌شود.
* معمولا ً‌برای بسیاری از افراد این سوال مطرح می‌شود که این پیش‌لرزه‌ها آیا می‌تواند نشان‌دهنده یک زلزله بزرگتر در آن منطقه باشد یا خیر؟
در تجربه‌های گذشته پیش‌زلزله‌هایی رخ داده است که مقدمه‌ای برای یک زلزله بزرگتر بوده است، اما در همه مواقع پیش‌زلزله به معنای بروز زلزله‌ای بزرگتر محسوب نمی‌شود.
زلزله اخیر استان لرستان از جمله حوادثی بود که پیش‌لرزه‌هایی را به همراه داشت و این امر موجب رعب و وحشت مردم شده و خوشبختانه بسیاری ازمردم از منازل خود خارج شده و خسارات جانی تا حد قابل توجهی کاهش یافت.
زلزله بم ساعت ۱۱ شب با یک پیش‌لرزه اتفاق افتاد. لرزه‌های اولیه منجر به آگاهی مردم شد، اما متأسفانه به علت سرما و تاریکی هوا بسیاری از شهروندان به خانه برگشته و بعضاً شاهد این اتفاق بودیم که با بروز زلزله در ساعت ۵ صبح بسیاری از افراد در زیر آوار‌ها مدفون شدند و در هنگام خروج اجساد از آوار‌های شهر شاهد آمادگی آن‌ها در نوع لباس پوشیدنشان بودیم.
زلزله کرمانشاه با پیش‌لرزه‌های ۳ تا 4/5 ریشتری اتفاق افتاد و مردم به وضوح این لرزش‌ها را احساس کردند در حالی که در مدت زمان پیش‌لرزه‌ها و وقوع زلزله ۷ ریشتری زمان کافی برای تخلیه ساختمان‌ها وجود داشت، اما متأسفانه مردم نسبت به این لرزش‌ها بی‌تفاوت بوده و منجر به مرگ تعداد زیادی از شهروندان کرمانشاهی شد.
* وضعیت ایران در لیست کشور‌های زلزله‌خیز دنیا چگونه تعریف می‌شود؟
ایران یک کشور زلزله‌خیز است که با توجه به تأکیدات مکرر به اهمیت لرزش‌های زمین نسبت به این امر غفلت می‌شود و بعد از اتفاقات و خسارات جانی در عمق‌های بالا همه ساله زلزله‌های بزرگ فراموش شده و پیشگیری کارساز صورت نمی‌گیرد. زلزله کرمانشاه نمونه‌ای از این بی‌توجهی‌ها است چرا که در این منطقه بار‌ها لرزش‌های شدید احساس می‌شد و در پی سده‌های گذشته تاکنون شاهد تقریباً ۳۰۰ زلزله به بزرگی ۵ ریشتر در استان کرمانشاه بوده‌ایم.
* آیا از نظر علمی امکان پیش‌بینی زلزله وجود دارد، درحال حاضر ایران در چه وضعیتی نسبت به وقوع زلزله قرار گرفته است؟
امکان پیش‌بینی زلزله به وقوع آن در نوع منطقه بستگی دارد، این درحالی است که پیش‌بینی بلندمدت در علم زلزله‌شناسی قابل اعمال است و می‌توان گفت ریسک لرزه‌ای ما در پهنه البرز، زاگرس، کویر شرقی کشور در منطقه بم، طبس به چه میزان خواهد بود.
لرزه‌خیزی ایران در طی چند دهه اخیر بسیار مورد استفاده قرار گرفته است این بدان معناست که معمولاً لرزه در پهنه‌هایی از گسل اتفاق می‌افتد که به نوعی آب‌های زیرزمینی و دریا‌ها در آن منطقه مستقر است و زندگی مردم در این قطعه از مناطق کشور در سطح وسیعی دایر می‌شود.
به طور مثال شهر بم به‌عنوان شهر قنوات معروف است و به علت استقرار آن بر روی گسل توانسته است در تولید مرکبات و آبیاری نخلستان‌ها موفق عمل کند. ۹۰ درصد شهر‌های ایران دارای ریسک لرزه‌ای متوسط رو به بالا هستند و بهترین راه برای جلوگیری از تبعات زلزله در شهر‌ها امر پیش‌بینی است.
* آیا نحوه ساخت ساختمان‌ها و سازه‌های موجود در استان کرمانشاه تأثیری در کاهش میزان خسارت‌های جانی و مالی شهروندان این منطقه داشته است؟
ما معتقد هستیم زلزله آدم نمی‌کشد بلکه ساخته‌های دست بشر جان انسان‌ها را می‌گیرد. زلزله بلا نیست و می‌تواند به عنوان نعمتی برای بقای حیات در کره‌زمین تلقی شود. بنابر این اگر زلزله نبود پدیده‌ای تحت عنوان کوه‌زایی به وجود نمی‌آمد و مکانی برای زندگی در کره زمین فراهم نمی‌شد. به طور مثال اگر در زمان وقوع بزرگترین زلزله در کشور در یک زمین فوتبال باشیم هیچ اتفاقی برای افراد نمی‌افتد. بر این اساس سازه‌ها و ساختمان‌های شهری شاخه اصلی کشته شدن انسان‌ها در اتفاقات طبیعی، چون زلزله، محسوب می‌شوند.
بر طبق مقررات مصوب شده ساختمان‌هایی، چون بیمارستان‌ها، مدارس و پادگان‌ها باید از سطح لرزه‌ای و ایستایی بالاتری نسبت به ساختمان‌های دیگر برخوردار باشند و نسبت به دیگر ساختمان‌ها درصد آسیب‌دیدگی کمتری را متحمل شوند، اما متاسفانه با بروز زلزله در کشور این ساختمان‌ها همانند ساختمان‌های مسکونی به سرعت ویران شده و سیستم آموزشی، درمانی و امنیتی کشور دچار آسیب می‌شود برای نمونه می‌توان به بیمارستان شهر ارومیه اشاره کرد که در طی زلزله اخیر دچار آسیب شد در حالی که زلزله در کرمانشاه رخ داده و نباید این اتفاق طبیعی حتی بیمارستان‌های اصلی در استان را دچار تخریب کند.
* شدت زلزله با مقاومت ساختمان‌ها و سازه‌های شهری تا چه میزان در ارتباط است؟
در محاسبات مهندسی سازه‌های ساختمان‌ها باید بر مبنای شدت زمین لرزه‌ها طراحی شوند و میزان ریشتر این اتفاق طبیعی در مقاومت ساختمان‌ها محاسبه نمی‌شود. در زلزله استان کرمانشاه در حالی که شدت زمین‌لرزه در شهر‌های دیگر بسیار کم بوده است، اما شهر‌هایی نظیر همدان، مرکز کرمانشاه و برخی شهر‌های استان لرستان دچار خسارت‌های ساختمانی شده‌اند که این امر به معنای عدم رعایت اصول ساخت و ساز و محاسبات ایمنی محسوب می‌شود.
* مدیریت بحران و پیشگیری از وقوع زلزله در کشور ما چه جایگاهی دارد؟
شهروندان ما در زمینه وقوع زلزله حتی با اقدامات اولیه و رفتار‌های منطقی در بحران آشنایی ندارند در حالی که در طی جلسات مدیریت بحران با حضور مسئولان مربوطه بار‌ها بر عدم آموزش مردم نسبت به مواقع بحران هشدار داده شده است. در مدیریت بحران فاز‌های پیشگیری، آمادگی مقابله و بازسازی مطرح می‌شود که پیشگیری باید همیشه در رأس امور قرار گرفته و آموزش‌های لازم دراین زمینه به مردم ارائه شود. برای نمونه می‌توان به صف‌های طولانی پمپ بنزین‌ها در زلزله اخیر استان کرمانشاه اشاره کرد که خیابان‌ها به جای آمادگی برای امدادرسانی و کمک به شهروندان، دچار ترافیک‌های سنگین و اشکال در عبور و مرور می‌شوند در حالی که با پیشگیری حوادث می‌توان سطح خطر را کاهش و رفتار‌های لازم از جانب شهروندان را ساماندهی کرد. در این راستا می‌توان به کشور ژاپن اشاره کرد که جزو زلزله‌خیزترین کشور‌های دنیا محسوب می‌شود که در زمینه مدیریت بحران و آموزش به حدی خودکفا شده است که کودکان در هنگام بروز زلزله به منظور جلوگیری از رعب و وحشت دیگران با دستمال جلوی دهان خود را گرفته و از فریاد زدن خودداری می‌کنند. این در حالی است که آمادگی مقابله با زلزله در این کشور تا حدی پیشرفته است که به منظور جلوگیری از خطر‌های احتمالی کلاه‌های عایق نسوز در مدارس توزیع و در دسترس دانش‌آموزان قرار دارد تا در صورت بروز زلزله کلاه‌ها را برسر گذاشته تا از خود محافظت کنند این امر در مواقع عادی بدین گونه است که از این کلاه‌ها به عنوان تشک برای صندلی دانش‌آموزان استفاده می‌شود. گفتنی است مانور‌های آموزشی در دیگر کشور‌ها تأثیر بسیاری در آموزش و مدیریت بحران توسط شهروندان داشته است و تا حد قابل توجهی اطلاع‌رسانی و نحوه برخورد با اتفاقاتی، چون زلزله را نهادینه کرده است.
* پدیده نورآسمانی در چه شرایطی رخ می‌دهد و آیا بعد از وقوع زلزله کرمانشاه این پدیده اتفاق افتاده است؟
زلزله یک انرژی است که سوار بر بستری از امواج در تمام ۳۶۵ درجه منتشر می‌شود و این درحالی است که زمین‌لرزه منطقه ازگله تا حدی ملموس بوده است که حتی در کشور آمریکا و ژاپن توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری ثبت شده است. بنابر این تمامی اطلاعات درست در علم زمین‌شناسی نیز از طریق لرزش گسل‌ها و وقوع زلزله به دست آمده است. در زلزله دو موج طولی و عرضی به وجود می‌آیند و در اولین واکنش‌ها موج‌های طولی‌ای از جنس صوت ایجاد شده و در سرعت بالایی از موج عرضی به انسان منتقل می‌شوند. در حین ایجاد زلزله کرمانشاه صدای موج‌های طولی به گوش بسیاری از شهروندان این منطقه رسیده است که این امر ناشی از حرکت سنگ‌ها بر روی گسل ایجاد شده و به شکل جرقه و یا شعله پدیدار می‌شوند، اما ایجاد نور در آسمان قبل از بروز زلزله در کرمانشاه هیچ جنبه علمی ندارد و درچارچوب‌های مکانیزم زلزله قرار نمی‌گیرد بنابر این حاشیه‌های مربوط به رؤیت نور در آسمان بعد از وقوع زمین‌لرزه رد می‌شود.
* پس‌لرزه‌های کرمانشاه چه معنایی داشته است، آیا می‌تواند منجر به ایجاد زلزله‌های بزرگتری شود؟
پس‌لرزه‌های زلزله استان کرمانشاه تا شش ماه آینده ادامه خواهد داشت و در طی این مدت تعداد آن‌ها نیز کاهش می‌یابد. وقوع زلزله ۷ ریشتری از جمله زلزله‌های نادر در کشور ایران محسوب می‌شود که درطی آن گسل‌های موجود در این منطقه به لغزش درآمده و به شکل پس‌لرزه‌هایی با شدت‌های متفاوت بروز می‌کند. براساس علم زمین‌شناسی خوشبختانه گسل‌های موجود در ایران کوتاه است و پتانسیل زلزله ۹ ریشتری در این منطقه وجود ندارد، اما سطح آسیب‌پذیری کشور ما در وقوع زلزله‌هایی با ریشتر کمتر نیز بالاست. در هنگام وقوع زلزله‌های شدید تا مدت‌ها بعد انرژی ناشی از شکستگی گسل‌ها در زمین توزیع و آزاد می‌شود و پس‌لرزه‌هایی در پهنه‌های موجود بروز می‌کند. براساس علم زمین‌شناسی امکان بروز زمین‌لرزه‌های عمیق در پهنه حرکت کرده وجود ندارد و تنها در قالب پس‌لرزه‌هایی با ریشتر کمتر بروز می‌کند.
* در فضای مجازی شایعاتی منتشر شده بود با این مضمون که آیا زلزله کرمانشاه می‌تواند به عنوان نشانه‌ای برای وقوع زلزله‌ای بزرگ در پایتخت محسوب شود؟
گسلی که در استان کرمانشاه منجر به ایجاد زلزله شده است با گسل‌های موجود در پایتخت کاملا متفاوت است. استان تهران در پهنه البرز قرار دارد، اما گسل فعال شده استان کرمانشاه در پهنه غربی زاگرس قرار گرفته است و این زلزله نمی‌تواند به فعالیت و تحریک گسل‌های تهران منجر شود. اما از لحاظ علمی بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد گسل تهران فعال است و باید ضعف‌های موجود در مدیریت بحران به شکل عمیق‌تری بررسی شود؛ بنابراین آموزش و آگاهی مردم و تقسیم مسئولیت در این زمینه از جمله وظایف مسئولان است تا در جهت پیشگیری از بحران اقدامی جدی صورت گیرد.
در مواقع بروز زلزله شاهد شرکت همه افراد و مسئولان در بحث اجرایی هستیم در حالی که باید افراد با تقسیم وظایف در جایگاه اجرایی خود قرار گرفته و درقالب تجربه و تبحر در فعالیت‌های لازم، عمل کنند. بنابر این ساماندهی به این موضوعات نیاز به برنامه‌ریزی مشخص دارد تا در مواقع بحرانی، چون زلزله کرمانشاه افراد در جایگاه‌های مسئولیتی متفاوت نسبت به عملکرد یکدیگر آگاه و در وظایف هم دخالت نکنند. بر این اساس باید وظایف ارتش، سپاه، نیروی انتظامی و ارگان‌های مربوط به بهداشت و درمان مشخص شده و هر کس درحیطه وظایف خود نسبت به رویداد اظهار نظر کند.
* حاشیه‌ها و شایعات به وجود آمده در مواقع بروز حوادثی چون زلزله کرمانشاه تا چه حدی درست و قابل اعتماد است؟
در مرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران تریبون و شرایط اطلاع‌رسانی لحظه به لحظه از حوادث فراهم شده است تا مردم از تمامی اتفاقات آگاه شده و به شایعات موجود در فضای مجازی پایان می‌دهد. در حال حاضر این اقدام انجام می‌شود و اطلاع‌رسانی به موقع از طریق رسانه اخبار تلویزیون به مردم ابلاغ می‌شود.
* به منظور حفظ مراکز درمانی، امنیتی و آموزشی در مواقع وقوع زلزله چه اقدامی باید انجام شود؟
بر اساس اطلاعات و مدارک موجود در طی چند سال گذشته با همکاری مهندسان ومشاوران مطرح ژاپنی یک برنامه ده ساله برای کاهش خطر‌پذیری تهران آماده شده است که با بازنگری آن می‌توان نسبت به این امر اقدام کرد. بیمارستان‌ها از جمله مراکز مهم برای کشور‌ها تلقی می‌شوند چرا که در شرایط بحران تقاضا به ارائه خدمت در آن افزایش یافته و نیاز‌های درمانی در این اماکن رفع می‌شود، علاوه بر نقش مهم درمانی، بخش اعظمی از نخبگان علمی در این مراکز فعالیت می‌کنند بنابراین به منظور حفظ پزشکان، متخصصان و فوق تخصصان آموزش دیده درکشور باید نسبت به امنیت بیمارستان‌ها توجه بیشتری شود. در این راستا نمی‌توان از نقش اماکن امنیتی، انتظامی و آموزشی نیز غافل شد. به منظورحمایت از این امر باید در ساخت وساز‌های کشور بازنگری شود و در مرحله اول آیین نامه‌ها، قوانین، مقرارت و اجرایی کردن آن باید در طی فرآیند بازنگری اصلاح شود. آسیب‌دیدگی بیمارستان‌ها در طی زلزله منجیل، بم، کرمانشاه، ارومیه و بوشهر یک بحران اساسی است و باید دولت و وزرات بهداشت را به منظور سرویس‌دهی بهتر در روند ساخت بیمارستان‌هایی محکم قرار داد چرا که امروزه با ساخت ساختمان‌های محکم می‌توانیم نه تنها جان مردم بلکه مال آن‌ها را نیز حفظ کنیم.
* آیا امکان ساخت سازه‌های محکم و تخریب‌ناپذیر در کشور زلزله‌خیز ایران وجود دارد؟
ایران قادر به ساخت سازه‌هایی مقاوم است که هیچ آسیبی را در زلزله متحمل نخواهند شد و یا آسیب‌ها در حد قابل قبول محسوب شوند. بر این اساس باید طراحی بیمارستان‌ها، آتش نشانی‌ها، مدارس، پادگان‌ها و مراکز امنیتی- انتظامی در قالب سازه‌های غیر قابل تخریب قرار گرفته و ساختمان‌های مسکونی را مقاوم با قابلیت خسارات قابل قبول طراحی کرد. زلزله یک اتفاق است که علاوه بر خسارات جانی و مالی منجر به مشکلات روحی در بازماندگان می‌شود به همین دلیل در بخش مدیریت بحران فاز بازتوانی جایگزین فاز بازسازی شده است که بر اساس آن افراد از لحاظ روحی درمان شده و شوک حاصل از اتفاقات ناگوار را کاهش می‌دهند.
* شایعه‌ای دیگر که این روزها در فضای مجازی منتشر شد با این مضمون است آیا آزمایش‌های هسته‌ای و اتمی در فعال‌سازی گسل‌های زمین تاثیری دارد؟
حاشیه‌های مربوط به آزمایش‌های هسته‌ای و اتمی در فعال‌سازی گسل‌های زمین هیچ‌گونه جنبه علمی ندارد. انرژی زلزله کرمانشاه با چند صد بمب هسته‌ای مقابله می‌کند. درحالی که انفجارات هسته‌ای قادر به تولید امواج هستند، ولی این امر تاثیری در بروز زلزله در کشور ندارد چرا که انفجار هسته‌ای دارای عمق کانونی صفر است و زلزله اخیر باعمق ۲۰ کیلومتر اتفاق افتاده است که این امر تفاوت بسیاری در شدت حادثه دارد؛ و در آخر تأکید می‌کنم زلزله شوخی‌بردار نیست و می‌تواند امنیت ملی را تهدید کند. زلزله کرمانشاه انتقاد بزرگی به شیوه ساخت و ساز خانه‌ها بود و متاسفانه خرابی تنها بیمارستان موجود در سرپل ذهاب سرعت امدادرسانی به شهروندان را کاهش داد. بنابر این باید مطالعات ژئوتکنیک در روند ساخت و ساز اماکن مهم در کشور اعمال و اصول نادرست اصلاح شود.