آسیب‌شناسی مجالس عزاداری از دیدگاه رهبر معظم انقلاب-بخش دوم و پایانی
قمه زنی ؛ اقدامی انحرافی و بدعت آمیز
روح الله اژدری
در نخستین بخش از مطلب حاضر، آسیب‌ها و ناهنجاری‌های محتوایی مجالس و مراسم عزاداری از منظر رهبر انقلاب مورد بررسی قرار گرفت.
در بخش دوم برخی آسیب‌های شکلی این آیین‌ها تشریح شده است.
***
ب) آسیب‌های شکلی مراسم عزاداری
1ـ رواج سبک‌ها و‌اشعار غنایی، مبتذل، تقلیدی
در بعضی مراسمات عزاداری استفاده از موسیقی‌های لهوی و حرام رواج پیدا کرده است. ادبیات غنایی در تاریخ ادبیات ما تاریخی طولانی است بویژه آنکه این نوع ادبیات در پیوند با ادبیات عرفانی، معنایی دگرگون با همان الفاظ یافته است. امروزه به نظر می‌آید که رویکرد غالب جامعه و مداحان به‌اشعار حماسی بیشتر به سوی این شعر است. در دوره جدید شعر، محوریت و جایگاه حاکم پیشین خود را در مداحی‌ها از دست داده و به عنصری حاشیه‌ای تبدیل شده است. از این جهت دانش عده‌ای از مداحان درباره ادبیات و شعر چندان مناسب نیست.
امروز شاهد گسترش ادبیات غنایی هستیم و می‌بینیم کلمات و الفاظی همانند عشق، عاشقی، عاشقتم، می‌و مستی و دیگر کلمات در این ردیف وارد ادبیات مداحی شده و تکرار می‌شود. البته این مسئله به خودی خود چیز منفی نیست ولی کاربرد مبتذل آن قابل قبول نمی‌باشد.
برخی مداحان ترانه‌های طاغوتی و یا لس‌آنجلسی را گوش می‌دهند و با همان آهنگ محتوا را عوض می‌کنند که قطعاً چنین کاری خلاف موازین اسلامی است. در بعضی از عزاداری‌ها به جای نوحه‌خوانی فقط آهنگ نواخته می‌شود و زنجیر می‌زنند که موجب وهن عزاداری می‌شود.
در مراسم عزاداری از هر آهنگی و از هر تعبیری نمی‌توان استفاده کرد. شأن عزاداری امام حسین(ع) بالاتر از این است که با این آهنگ‌ها و تعابیر سبک مخلوط شود. رهبر انقلاب به مداحان تاکید می‌کنند که هر آهنگی به درد مجالس عزاداری نمی‌خورد. «نکته سوم، هنر تفهیم است. هر آهنگ و آوازی به درد شما نمی‌خورد: آهنگ و آواز خاصی به درد شما (مداحان) می‌خورد، آن هم با شیوه بیان خاص مداحی، اگر کار مهم نبود من در بیان این جزییات معطل نمی‌شدم. اما کار خیلی مهم است. اگر این کار، خوب انجام بگیرد که بحمدالله ما در طول سال‌های متمادی بسیاری از برادران را دیدیم که این کار را خوب هم انجام می‌دادند و می‌دهند، نقش فوق‌العاده موثر ووالایی در پیشرفت فکری و اعتقادی واسلامی جامعه ما خواهد داشت» (13)
ایشان مداحان را از بکارگیری آهنگ‌های نامناسب، سبک و تقلیدی از خوانندگان مبتذل پرهیز می‌دهند:
«نکته آخر هم آهنگ است. من شنیده‌ام در مواردی از آهنگ‌های نامناسب استفاده می‌شود. مثلا فلان خواننده طاغوتی یا غیر طاغوتی شعر عشقی چرندی را با آهنگی خوانده، حالا ما بیاییم در مجلس امام حسین(ع) و برای عشاق امام‌حسین(ع) آیات والای معرفت را در این آهنگ بریزیم و بنا کنیم آن را خواندن، این خیلی بد است. خودتان آهنگ بسازید. این همه ذوق و این همه هنر وجود دارد. یقیناً در جمع علاقه‌مندان به این جریان کسانی هستند که می‌توانند آهنگ‌های خوب مخصوص مداحی بسازند. آهنگ عزا، آهنگ شادی»(14)
رهبر معظم انقلاب مداحان را از تقلید موسیقی غربی بازداشته و بر نوآوری در عرصه موسیقی اصیل ایرانی تاکید می‌کنند: «ما در قدیم از زبان موسیقیدان‌های معروف شنیده بودیم که می‌گفتند موسیقی اصیل ایرانی را نوحه‌خوان‌ها و شیعه خوان‌ها حفظ کرده‌اند. موافق خوان، مخالف خوان، علی اکبر خوان، قاسم خوان، هر کدام یک دستگاهی را به اینها می‌دادند که باید در آن دستگاه بخوانند. این موجب شد که موسیقی نانوشته ایرانی که نه نت داشت نه نوشته داشت، و نه چیز دیگری داشت بتواند برسد به دست کسانی که اینها را با نت و شیوه‌های جدید بتوانند ثبت و ضبط کنند. حالا جوان امروز چه خواننده رادیو و تلویزیون که متاسفانه آنجا از این جهت وضع خوبی ندارد چه خواننده جلسه مداحی، ناگهان بیاید آهنگ‌های اروپایی را آن هم به شکل غلط و نا بلد بنا کند به خواندن سبک‌هایی که فرض کنید حالا فلان خواننده غربی یا مقلد غرب یک وقتی خوانده ما این را از او یاد بگیریم و بنا کنیم خواندن که قبل از انقلاب هم متاسفانه همین کارها را کردند.
موسیقی اصیل ایرانی را که می‌توانست نوع حلال هم داشته باشد، البته همان موسیقی اصیل یک نوعش هم حرام است. فرقی بین ایرانی و غیرایرانی نیست. همان را هم ضایع کردند. البته بعد از انقلاب بهتر شد. اما حالا مثلا مداح یا خواننده ما بیاید در رادیو و تلویزیون به تقلید آن هم غلط آهنگ غربی یا آهنگ لهو را در مجلس ایمان و در مجلس معنویت تکرار کند، این درست نیست. این غلط است، نوآوری، درست، اما نه اینجور این مربوط به آهنگ است. البته صدای خوب را می‌توان با آهنگ بد خراب کرد. صدای متوسط را می‌توان با آهنگ خوب آرایش داد و خود آهنگ یک مسئله است». (15)
2ـ اکتفا صرف به مداحی در عزاداری‌ها
اکتفا به مداحی و سینه زنی آسیب دیگر مجالس عزاداری است. مجالس عزاداری امام حسین(ع) برپا می‌شود تا معرفت ما نسبت به تاریخ اسلام و معارف اسلامی بیشتر بشود. باید در مجالس عزاداری شور را با شعور پیوند داد. مجلس عزاداری در طول تاریخ منشأ روشنگری و رهیابی به حقیقت بوده است. رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند که عزاداری‌ها نباید فقط سینه‌زنی و زنجیرزنی باشد بلکه باید همراه با معارف اسلامی باشد: «نباید بگذارید منبر ده دقیقه یا بیست دقیقه‌ای شما از معارف خالی بماند. امسال دیدم بعضی از برادران مداح در ماه محرم و در دهه فاطمیه بحمدالله این نکته را رعایت کرده بودند» (16)
ایشان به مداحان می‌فرمایند وقت مردم را بیهوده تلف نکنید: «امروز خوشبختانه اقبال مردم به این حرفه و هنر چندپهلو و چند جانبه زیاد است. جوان‌ها در تهران و شهرستان‌ها به جلسات مداحی علاقه و توجه دارند. این مسئولیت شما آقایان مداح را مضاعف می‌کند.
مبادا پانصد هزار نفر، هزار نفر ، گاهی ده هزار نفر در جلسه‌ای جمع شوند و یک ساعت برای آنها نغمه‌سرایی بشود اما چیزی به آنها داده نشود. شما در این یک ساعت می‌توانید چیزهای زیادی را به شعر خوب منتقل کنید. البته شعر خوب همانطور که گفتیم تنها شعری نیست که معانی خوبی دارد. بلکه باید شعر هنرمندانه باشد و الفاظ خوب و کلمات مناسب هم در آن به‌کار رفته باشد»(17)
3ـ وجود بدعت‌ها در عزاداری‌ها
متاسفانه طی سال‌های اخیر شاهد پررنگ شدن مظاهر غلط عزاداری‌ها در بخشی از جامعه بوده‌ایم که ریشه در ناآگاهی و عدم شناخت برگزارکنندگان آن از فرهنگ عاشورا و عزاداری‌های محرم دارد.
در سوگواری‌های محرم برخی ناهنجاری‌ها مانند قمه‌زنی و شیوه ناموجه سینه‌زنی و زنجیرزنی تیغ‌دار، عزاداری را از حالت سادگی و بی‌پیرایگی بیرون کرده است. علم‌گردانی و طوق‌گردانی و نصب شمایل منتسب به معصومین ازجمله امور خرافی است که متاسفانه چهره عزاداری امام حسین(ع) را به عنوان نماد جهل ونادانی معرفی می‌کند. در حکومت والایی که جهت و راهبرد آن، معرفی اسلام راستین است، مبارزه با اینگونه اعمال جاهلانه در عزاداری‌ها از ضرورت‌ها می‌باشد. به همین خاطر رهبر انقلاب با قدرت و شجاعت درمقابل این انحرافات بویژه قمه‌زنی بپاخاستند و با حکم حکومتی خود آن را حرام و ممنوع کردند.
حکم حکومتی رهبر معظم انقلاب در مورد قمه‌زنی
از گذشته‌های دور اعمال خرافی در دین وارد شده است که موجب وهن دین و مذهب است. بخصوص در شرایط فعلی جهان که دشمنان دین اسلام بویژه تشیع دنبال این هستند که به نحوی ضربه به ساحت دین وارد کنند. این اعمال خرافی بهترین راه است. برجسته کردن اعمال خرافی و به قضاوت افکار عمومی گذاشتن آن بهترین وسیله ممکن است به‌طور مثال در سال‌های گذشته دشمنان تشیع با فیلم برداری از مراسم قمه‌زنی و ارسال آن در شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی چهره‌ای خشن و جاهلانه از پیروان مذهب تشیع به جهان معرفی کرده و می‌کنند.
در واقع یک عمل خرافی و جاهلانه که از ساحت شیعه و اهل بیت(ع) به دور است و هیچ ریشه دینی هم ندارد بهانه به دست دشمن می‌دهد. در بعضی جوامع که عناد و دشمنی آنان با مذهب جنبه رسمی داشت مثل شوروی سابق، دستورالعمل روسای کمونیستی این بوده است که مسلمانان بویژه شیعه حق ندارند نماز بخوانند، مسجد بروند، قرآن بخوانند و عزاداری کنند، اما اجازه داده بودند قمه بزنند چرا که قمه زدن برای آنها یک وسیله تبلیغ بر ضد دین و بر ضد شیعه بود.
رهبر انقلاب با درک این ضرورت که در شرایط فعلی این اعمال ضربات سنگینی به دین وارد و دست دشمنان را برای حمله به شیعه باز می‌گذارد به مبارزه با این عمل خرافی پرداختند. ایشان در آستانه ماه محرم در تاریخ 73/3/17 در جمع مردم کهگیلویه و بویراحمد و همچنین در پاسخ به نامه امام جمعه اردبیل مرحوم حجت‌الاسلام مروج در تاریخ 27/3/73 به تبیین دلایل حرمت این عمل خرافی و ضد مذهب پرداختند و حرمت شرعی و قانونی آن را به دلایل زیر اعلام فرمودند:
الف: جعلی بودن
«قمه‌زنی، سنتی جعلی است. از اموری است که مربوط به دین نیست و بلاشک خدا هم از انجام آن راضی نیست.» (18)
ب: بدعت بودن
«من حقیقتاً هر چه فکر کردم، دیدم نمی‌توانم این مطلب قمه‌زنی را که قطعاً یک خلاف و یک بدعت است به اطلاع مردم عزیزمان نرسانم، این کار را نکنید بنده راضی نیستم.» (19)
ج: نماد وهن مذهب شیعه
«اینجانب می‌بینم که چگونه اخلاص و محبت مردم به سالار شهیدان حضرت سیدالشهدا و حضرت اباعبدا... الحسین(ع) مورد جفا در قضاوت‌های جهانی واقع می‌شود، چگونه درک روشن‌بینانه آنان در اعتقاد به مقام والای اهل بیت (ع) به خاطر بعضی اعمال جاهلانه حمل بر اموری می‌شود که از ساحت شیعه و ائمه بزرگوارشان بسی دور است.» (20)
د: خرافی بودن و مصداق عزاداری نبودن قمه‌زنی
«کار غلطی است که عده‌ای قمه به دست بگیرند و به سر خودشان بزنند و خون بریزند. این کار را می‌کنند که چه بشود. کجای این حرکت عزاداری است.... شما تا به حال دیده‌اید که فردی به خاطر رویکرد مصیبت عزیزترین عزیزانش، با شمشیر به مغز خود بکوبد و از سر خود خون جاری کند؟ کجای این کار عزاداری است.» (21)
آثار منفی قمه‌زنی
رهبر فرزانه انقلاب اسلامی با تیزبینی آثار و بازتاب‌های منفی قمه‌زنی را در جامعه و در جهان گوشزد می‌کنند:
1ـ مخدوش شدن چهره تشیع
«نباید کاری کنیم که آحاد جامعه اسلامی برتر یعنی جامعه محب اهل بیت (ع) که به نام مقدس ولی عصر ارواحنا فداه، به نام حسین بن علی(ع) و به نام امیرالمومنین مفتخرند در نظر مسلمانان و غیرمسلمانان عالم به عنوان یک گروه آدم‌های خرافی، بی‌منطق معرفی شوند.»(22)
2ـ سوءاستفاده دشمن از قمه‌زنی برای تبلیغ بر ضد شیعه
«می‌بینیم که چگونه عزاداری بر جگرگوشگان زهرای اطهر (س) مورد تبلیغ سوء دشمنان متعصب و تبلیغاتچی‌های شیطان استعمار قرار می‌گیرد. می‌بینیم که بعضی اعمالی که هیچ ریشه دینی ندارد بهانه به دست دشمن مغرض می‌دهد که بدان وسیله هم اسلام و هم تشیع را العیاذ بالله به عنوان آیین خرافی معرفی کنند.»(23)
3ـ ضایع شدن فداکاری گذشتگان برای حفظ آبروی تشیع
«شیعه محب و مخلصی که در روز عاشورا با قمه سر و روی خود و حتی کودکان خردسال خود را خونین می‌کند، آیا راضی است که با این عمل خود در روزگاری که هزاران چشم عیب‌جو و هزاران زبان بدگو در پی بد معرفی کردن اسلام و تشیع است، عمل او را مستمسک دشمنی خود قرار بدهد؟ آیا راضی است که با تظاهر به این عمل خون ده‌ها هزار جوان بسیجی‌صفت عاشق را که برای آبرو دادن به اسلام و تشیع و نظام جمهوری اسلامی بر زمین ریخته شده است ضایع سازد؟»(24)
ایشان در حرام اعلام کردن قمه‌زنی فقط به ضرر جسمی آن توجه ندارد بلکه ضررهای اجتماعی قمه‌زنی و مضرات بزرگ تبلیغی آن را که با آبروی اسلامی و شیعه سروکار دارد مورد اشاره قرار داده و به همین خاطر می‌فرمایند: «قمه‌زنی علنی و همراه با تظاهر حرام و ممنوع است.»(25)
رهبر انقلاب قمه‌زنی را خلاف عقلانیت و فرهنگ امروزی رایج در میان خانواده‌های مسلمان دانسته و می‌فرمایند: «به نظر ما قمه‌زنی یک خلاف شرع قطعی بوده و هست.... چرا در جاهایی برای این چیزهایی بعضاً خرافی انگیزه وجود دارد؟ آنها هم که جنبه خرافی محض ندارند لااقل این مقدار هست که در دنیای امروز در فرهنگ رایج جهانی امروز در عقلانیاتی که امروز در داخل خانه‌های ما و در بین جوانان و دختران و پسران ما رایج است. عکس‌العمل نامناسب ایجاد خواهد کرد. اینها از بینات شرع نیست که ما بگوییم چه دنیا بپسندد و چه نپسندد ما باید اینها را بگوییم. حداقل اینها «مشکوک فیه» است.»(26)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
13. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از مداحان 69/10/17
14. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از مداحان، 5/5/84
15. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از مداحان، 14/4/86
16. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از مداحان، 5/5/84
17. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از مداحان، 18/6/80
18 و 19. بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع مردم کهگیلویه و بویراحمد در آستانه محرم، 17/3/73
20. پاسخ به نامه امام جمعه اردبیل، 27/3/73
21 و 22. بیانات رهبر معظم انقلاب در کهگیلویه و بویراحمد در آستانه محرم، 17/3/73
23 و 24. پاسخ به نامه امام جمعه اردبیل، 27/3/73
25. بیانات رهبر معظم انقلاب در کهگیلویه و بویراحمد در آستانه محرم، 17/3/73
26. بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، 27/12/83