ناهید زندی پژوه

محمدرضا رحمانی معروف به مهرداد اوستا از شخصیت‌های برجسته ادبی ایران است. اوستا شاعر و ادیبی بود که پس از اخذ فوق‌لیسانس در رشته فلسفه در سال 1332 بوسیله رژیم منفور پهلوی دستگیر شد و بدنبال آن مدتی در زندان به سر برد. او پس از رهایی، نخستین کار ادبی که انجام داد تصحیح دیوان سلمان ساوجی بود. در سال بعد رساله‌ای در فلسفه و منطق و روانشناسی را به چاپ رساند. مرحوم اوستا با فلسفه مشرق زمین و مکتب‌ها و مسلک‌های فلسفی- عرفانی هندی آشنایی داشت و بدین جهت بسیاری از نام‌هایی را که برای کتب خود انتخاب کرده متأثر از مکاتب فلسفی هند است. اوستا از آغاز نوجوانی شعر می‌سرود و نخستین شعرش که سروده‌ای به نام «سوگ امام حسین(ع)» است حاصل ده سالگی اوست. آخرین مجموعه شهری این شاعر بزرگ تحت عنوان «راما» است که دیوان جامع و کلیات شعر استاد محسوب می‌شود. مهرداد اوستا اولین مجموعه شعری خویش را در سال 1339 بنام «از کاروان رفته» را به چاپ رساند و بعد از آن مجموعه‌هایی از چند قطعه ادبی، نقد و داستان را تدوین کرد و با عنوان «پالیزبان» منتشر ساخت.
«از امروز تا هرگز»، «عقل و اشراق»، «اندیشه فلاسفه شرق و غرب»، «حماسه آرش» از آثار اوست. کتاب «شک و سرنوشت» گزیده‌ای از شاهکارهای ادبی جهان و ایران است. اوستا مجموعه شعری دارد بنام «شراب خانگی ترس محتسب خورده»؛ قابل ذکر آنکه دیباچه‌ای نیز بر این مجموعه شعری اضافه شد بنام «تیرانا» که اثری انتقادی و بسیار قوی است که بعد از چاپ شدن ممنوع‌القلم شد.
مهرداد اوستا از جمله ادیبانی بود که در دوران اختناق پهلوی، نام حضرت امام خمینی(ره) را در برخی از آثارش به صراحت بکار برد و تجلیل کرد. فضای شعری او پر از مفاهیم نو و مضامین بدیع است و گاهی هم بر اوزان نیمایی شعر می‌سرود. استاد اوستا تمام هم و غم خویش را صرف ایجاد و تحول در قصیده کرد به همین جهت می‌توان او را به عنوان احیاگر قصیده و باز آفریننده چکامه بنامیم. وی با دمیدن روحی تازه در کالبد قصیده سبب گردید که:
الف) در گذشته قصیده که با نوعی تشبیت و تغزل آغاز می‌شد و یکباره به هدف می‌رسید این سنت به کنار رود.
ب) در گذشته قصیده برای مدح و مرثیه بکار گرفته می‌شدکه این رسم نیز دگرگون گردید.
آری استاد مهرداد اوستا- قصیده- این قالب ادبی را به استخدام مفاهیم فکری- اجتماعی، مضامین نو و انقلابی درآورد و نشان داد که قصیده هنوز قابلیت خدمت رادارد. از این رو ایشان در شعر بویژه در قصیده بسیار خوش درخشید. اوستا در سی سالگی «از کاروان رفته» را که حاوی غزلها و قصیده‌های پرمعناست منتشر کرد. مرحوم اوستا دارای ویژگی‌های بسیار زیادی است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
وی دارای وسعت اطلاع و آشنایی از مواریث ادبی و فلسفی و شعری ایران و جهان و همچنین برخورداری از مفاهیم قرآنی و روایی است. استاد اوستا بر ادبیات عربی و فارسی تسلط کامل داشت و نیز ادبیات جهان را می‌شناخت و با فلسفه، تاریخ، هنر و زیبایی‌شناسی آشنا بود.
استاد مهرداد با مسائل زمانش آشنا بود و به عبارتی «فرزند زمان خویشتن» بود، او با شعر زمان، تحولات و مفاهیم اجتماعی آگاه بود و از این رهگذر: متقن، قوی، فنی، پرصنعت و هم بدیع و با مضامین نو و زنده شعر می‌گفت. شعر اوستا آمیزه‌ای از فخامت و قوت شعر سنتی فارسی ایران و مضامین نو و حرف‌های بکر و مفاهیم تازه اجتماعی بود. وی قصائد مشهور دیگر شعرا را اقتفاء کرده که به ذکر چند مورد اشاره می‌کنیم:
سنایی:
هر که در راه عشق صادق نیست
جز مرائی و جز منافق نیست
اوستا:
 آسمان را چو مهر دیگر نیست
کام بخش دل هنرور نیست
***
ناصرخسرو:
بگذار ای باد دل افروز خراسانی
بر یکی مانده به یمگان دره زندانی
اوستا:
ای سر زلف گره گیر پریشانی
تا بکی با من و دل سلسله جنبانی؟
قابل توجه اینکه اوستا اگر اقتباس می‌کند حرف تازه دارد، ترکیب‌های نو می‌آورد. چنانچه در تیرانا متجاوز از چند صد ترکیب نو و اضافه جدید بکار برده است.
وفور صنایع و زیبایی‌های بلاغی و شعری در آثار مهرداد اوستا وجود دارد.
اوستا با وجود آنکه دارای چند مجموعه شعری است ولی در نثر نیز بسیار قوی و مقتدر است. وی هم شاعر ادیب است و هم ادیب شاعر است. از این جهت در نثر و نقد ادبی، در شعر و در نقد شعر از چیره دستی تام برخوردار است.
* از دیگر ویژگی‌های مهرداد اوستا، فضائل انسانی و مختصات اخلاقی ایشان است که در آثارش بسیار متجلی است. مرحوم اوستا،‌متواضع و بشدت مقید و معتقد به مسائل دینی و شرعیات بود و به خاطر نجابت خود، زیاد شناخته شده نبود، ایشان بسیار غم انسانیت را می‌خورد چنانچه اشعار او پر است از غمگساری نسبت به ویتنامی‌ها، فلسطینی‌ها و بسیاری انسان‌های محروم و تحت ستم.
شعر «آفرین محمد(ص)» مهرداد اوستا، نشانگر عمق و وسعت ایمان دینی اوست. قصیده «خورشید خاور» درباره رهبر کبیر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) است.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، استاداوستا شورای شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را تأسیس کرد و تا روز فوت، رئیس آن شورا بود؛ و در پشت میز کارش در حالی که شعر یک شاعر شهرستانی را تصحیح می‌کرد در ساعت یک بعد از ظهر روز سه‌شنبه هفده شهریور 1370 به لقاءالله پیوست.
فرجامین این نوشته را با قسمت‌هایی از یکی از قصاید زیبای مرحوم مهرداد اوستا به اتمام می‌رسانیم.
خمینی الا ای که داد ولایت
به توفیق دادار داور گرفته
لوای ولایت به توقیع حیدر
به فر ولای پیمبر گرفته
به دریای خون بادبانها گشوده
به توفان درون باز لنگر گرفته
...
تو خون شهیدی تو اشک یتیمی
تو خشم خدایی، شرر در گرفته
تو فریاد انصاف صد قرن رنجی
به داد دل خلق محضر گرفته
...
تو اشک فقیری، تو آن اسیری
به دامان آخرزمان در گرفته
همه داد مستضعفان زمانه
ز عفریت زور و بت زرگرفته
هم انصاف آوارگان فلسطین
از این شوم بیدادگستر گرفته
...
به حکمت لوایت زگردون گذشته
به همت ولایت براختر گرفته
...
اگر عقل را مانده آبی و رنگی
ز آب کلام تو جوهر گرفته
همه پیروانت به دین و مروت
ره و رسم سلمان و بوذر گرفته
به اشراق رای تو آفاق حکمت
بهاریست سر سبزی از سر گرفته
به اثبات حق ذوالفقار قلم را
همیدون به آیین حیدر گرفته
مدیح تو مدح شرف بود و تقوی
کز ایدون هنر شوکت و فر گرفته
منابع
1. آشنا، ماهنامه‌ ادبی- فرهنگی، سال پنجم، بهمن و اسفند 1374.
2. راما،‌ دیوان اشعار مهرداد اوستا.