محمدعلی مشایخی‌پور
 
  معمولا در اذهان این‌گونه شکل گرفته که امانت و امانت­دار تنها در مورد شیئی است که کسی به کسی می‌دهد تا برای او نگهداری کند و بعد از زمانی مشخص صاحب امانت مراجعه و بازپس گیرد و امانت­دار هم موظف است بدون هیچ­گونه کم وکاستی آن را به صاحبش تحویل دهد؛ به دیگر سخن امانت محصور به چیزی شده که به فرد امانت­دار سپرده می‌شود تا امانت­داری کرده و بعد از زمان مشخصی و با مراجعه صاحب امانت، امانت­دار به امانت‌­دهنده بازگرداند اما آیا در آموزه‌های دینی تلقی از امانت و امانت­داری همین است و بس؟یا قلمروه امانت گسترده بوده و همه ابعاد زندگی انسانی را دربر می­‌گیرد؟
نگاه دین و بالاخص آموزه‌­های علوی نسبت به موضوع امانت و گستره آن به مراتب بسی فراتر از چیزی است که معمولا در اذهان شکل گرفته است. درآموزه‌­های دینی هر آنچه انسان در اختیار دارد حتی جسم خود نیز به عنوان امانت الهی در اختیار او قرار داده شده تا انسان امانت­داری کرده و به شایستگی و به آن­‌گونه که خدای صاحب امانت فرموده به کار گیرد تا هم رضایتِ خدای صاحب امانت را جلب کرده باشد و هم خود به واسطه امانت­داری بخش عمده و بلکه به تمامه از عواید آن در زندگی دنیایی و عقبایی بهره‌­مند شود...
با این وصف امانت و امانت­داری قلمرو وسیعی دارد که همه آنچه انسان دراختیار دارد را در بر می­‌گیرد و طبیعتا باید در همه این اختیارات رسم امانت­ و امانت­داری را به جا آورده شود در این مجال می­‌خواهیم از امانتِ مسئولیت به عنوان یکی از مصادیق پرکاربرد و بلکه مهم و حیاتی برای جامعه اسلامی سخن بگوییم.
 در سیره و منش امام علی(ع) مسئولیت، امانت است و استفاده طعمه‌انگارانه از آن مصداق خیانت در امانت است؛ فلذا برای تحقق امانت‌داری و جلوگیری از خیانت­‌ورزی باید رویکرد وتلقی خود را به مسئولیت اصلاح کرد و آن را امانت دانست و با انجام شایسته و بایسته وظایف، رسم امانت را به جا آورد. ایشان در لحظه لحظه مسئولیت راهبری جامعه اسلامی ذره‌­ای از این مهم غفلت نکرد و در تمامی اعصار و ارکان به این مهم توجه داشت وآن را به کار گرفت؛ ایشان علاوه براین درصدد بودند به کارگزاران حکومتی خود نیز رسم امانت­داری بیاموزد تا بتوانند از امانت مسئولیت به شایستگی حراست کنند. مولا در نامه خود به یکی از استانداران خود بر امانت بودن مسئولیت این‌گونه تأکید می­‌نمایند: أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي كُنْتُ أَشْرَكْتُكَ فِي أَمَانَتِي وَ جَعَلْتُكَ شِعَارِي وَ بِطَانَتِي: (نهج‌البلاغه، نامه41) اما بعد من شما را در امانت [حکومت] شریک گرداندم و تو همراز پیدا و پنهان آن قرار دادم...
این بیان حضرت خود گویای این است که تلقی حضرت از حکومت، امانت‌­انگاری آن است واین موضوع برای ایشان امری معمول و مرسوم بوده است؛ اما حضرت با  این نامه درصددند به کارگزاران حکومتی خود نیز این مسئله را گوشزد کنند. مولا علی(ع) اشعث بن قیس را به عنوان استاندار آذربایجان برمی‌گزیند درنامه به ایشان این‌گونه بیان می‌­دارند: إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَه وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَه...(نامه5)؛كارىكه به عهده توست طعمه نیست بلكه برگردنت امانت است.
مولا دراین نامه از ‌اشعث می­‌خواهد که تلقی خود از مسئولیت را تصحیح نماید و آن را امانت بداند نه تلقی طعمه‌­انگارانه نسبت به آن داشته باشد که این تلقی خود زمینه را برای هرگونه سوءاستفاده‌­ای را فراهم می­‌سازد.
امام در دفتر بیت‌المال مشغول محاسبات اموال بودند در این هنگام طلحه و زبیر وارد شدند. به امام گفتند با شما کار داریم فرمودند آيا مربوط به حکومت و امورمسلمين است يا به امورشخصي ماارتباط دارد؟ گفتند امور شخصی خودمان است امام چراغی که مقابلش بودند خاموش کردند و چراغی دیگر را روشن کرد؟ آنها سؤال كردند میان دو چراغ، چه فرقى است؟ فرمودند روغن این چراغ از بیت‌المال ‌است، در روشنى آن نشستن و با شما در غیر بیت‌المال سخن گفتن، درست نیست. روغن این چراغ جدید از اموال شخصی من است....
آفرین بر این رادمرد امانت­دار که از امانت مسئولیت به شایستگی و بایستگی حفاظت می‌کند و حتی ابزارهای آن را در جای خود استفاده می­‌کند تا امانت­داری را تحقق بخشد؛ باید مواظب بود حتی روغنی که برای مسئولیت تدارک دیده شده در موارد غیر آن مصرف نشود. این چنین دقتی خود زمینه طمع‌­ورزی دیگران در استفاده از مسئول را از بین خواهد برد.
دولتمردان جمهوری اسلامی ایران و هر آن ‌کس که در این نظام مسئولیتی برعهده ‌دارد باید به مانند مولاعلی(ع) مسئولیت را امانت الهی داند تا هدف غایی شکل­‌گیری آن مسئولیت قوام و دوام دینش را فراهم آورد. این تلقی او را وادار خواهد کرد حق امانت مسئولیت را به آن­گونه که بایسته است به‌جا آورد و از خیانت‌­ورزی در آن به واسطه کم­‌کاری و بدکاری و سوءاستفاده در امان باشد.چرا که این نظام دنباله‌­رو خط انبیاء و امامان معصوم(علیهم­ السلام) و امانتِ خمینی عزیز و هزاران هزار شهیدی است که با جان خود برای حفظ آن مایه گذاشتند و به دست ما سپرده‌­اند تا در کسوت مسئول، با انجام شایسته وظایف از آن پاسداری کنیم؛ باید از این امانت گرانبها به شایستگی امانت­داری کرد و حق امانت را ادا کرد وگرنه نه تنها در همین دنیا باید جوابگوی مردمی که خالصانه و خاضعانه برای وقوع و حفظ آن قدم در میدان گذاشته و می­‌گذارند و مخصوصا خانواده شهدا بلکه در قیامت و در پیشگاه عدلالهی حسابرسی دوچندان سخت در انتظار ما خواهد بود.
به هوش باشیم که تجلیات دنیایی و هواها و هوس­‌ها، رودربایستی‌­ها و... ما را نفریبد و در امانت مسئولیت خیانت نکنیم و آن را نعمت بدانیم، و اخلاق مسئولیت را در آن وجهه همت خود قرار دهیم تا در این سرا و آن سرا سربلند و سرفراز، حرفی برای گفتن داشته باشیم.
چگونگی امانتداری
چگونه در مسئولیت امانت­داری کنیم؟ در وهله اول باید بنا به گفته امام علی(ع) نگاه‌مان را تصحیح ‌نماییم. ابتدا آن را امانت الهی بدانیم و به این موضوع ایمان داشته باشیم؛ بعد در وهله بعد در تمامی ارکان مسئولیت، آن را جاری و ساری سازیم؛ به دیگر سخن اخلاق مسئولیت را رعایت ‌نمائیم مسئول امانت­‌انگار، کار خود را به شایستگی انجام می‌دهد، کار امروز را به فردا موکول نمی‌کند، او خود را خادم ملت خواهد دانست ارباب رجوع را اذیت نمی‌کند با گشاده‌رویی و با متانت با آنان برخورد می­‌کند؛ گره‌­گشاست و در کار آنان گره نمی‌اندازد؛ وقت خود را به بطالت نگذرانده، به امورات شخصی نمی‌پردازد؛ در نگاه مسئول امانت‌­انگار، لابی و پارتی‌­بازی معنا ندارد، همه را به یک چشم می‌‌بیند. اموالی که برای پیشبرد بهتر امور در اختیار او گذاشته شده، برای همان کار و به درستی استفاده می­‌کند؛ او خواهد دانست وقت کاری، وقت کار است و لاغیر و همه آنچه از توان و فکر و ذهن خود را که تعهد داده برای مسئولیت خود به کار می‌گیرد. او در کار خود از انضباط کاری برخوردار است، زمان­‌شناس است، کار خود را با اتقان و استحکام انجام می‌دهد...
اگر مشاهده می‌شود در برخی مسئولیت‌‌ها، پیشبرد امور به شایستگی نیست، به موقع انجام نمی­‌گیرد، فسادی رخ می‌دهد و... بخش عمده‌ای از آنها به واسطه نداشتن تلقی امانت‌انگاری مسئولیت است؛ اگر قرار است اقدامی در راستای فسادزدایی در کشور انجام گیرد باید همت عمده خود را بر ساماندهی تلقی­‌ها از مسئولیت‌ها، مصروف داشت. تصحیح تلقی­‌ها از مسئولیت، اقدامی بنیادین و در عین حال کم‌هزینه برای دستیابی به سیستمی به دور از فساد خواهد بود؛ این موضوع برکات فراوانی به دنبال خواهد داشت واثرات خود را در زندگی فردی و اجتماعی برجای خواهد گذاشت.