روش‌های مقابله با سیلاب و مدیریت آن
مهار سیلاب به نفع پوشش گیاهی و ارتقای کیفیت خاک (بخش پایانی)
گالیا توانگر
سیلابها که گاه خروشان می‌شوند و سیل ویرانگر می‌شوند، معمولاً از دره‌ها و ارتفاعات می‌آیند و اراضی شهری را درمی‌نوردند؛ اما آب‌گرفتگی داستان دیگری است. وقتی شهر نمی‌تواند باران و سیلاب‌های کوچک ناشی از بارندگی را سریع فروبرد یا در مسیر درست هدایت کند، داستان می‌شود برای زندگی و تردد شهروندان! از آسمان ناگهان که باران رگباری بیاید روی زمین هم شاید آب‌گرفتگی بیاید! گاهی هم آب‌گرفتگی نیست، بلکه فقط کمی طول می‌کشد تا آب سرگردان راهش را بیابد.
سال ۶۶ سیل تجریش تلخ‌ترین خاطره از آب‌گرفتگی پایتخت را در ذهن ایرانیان باقی گذاشت. ساعت یک ظهر روز یکشنبه ۴ مرداد این سال بارندگی شدید و سیلاب‌های ناشی از آن در دره دربند و گلاب‌دره به سیلی دهشتناک در شمال تهران منجر شد که خسارات سنگین بار آورد. این سیل حدود ۳۰۰ کشته و ۶۵۰ مجروح برجا گذاشت و حدود ۵۰۰ خانه تخریب شد. در این حادثه هزاران تن سنگ و گل‌ولای از رودخانه گلاب‌دره و جعفرآباد به سمت شمیران جاری شد و خانه و مغازه‌های مردم را تخریب کرد. تکیه بزرگ تجریش نیز در این واقعه آسیب دید و بعدها دوباره بازسازی شد. آب‌گرفتگی ناشی از سیل تا مدت‌ها ادامه داشت و میدان تجریش حدود ۲ ماه برای پاک‌سازی و بازسازی بسته بود.
روایت چند نجات معجزه‌آسا
منابع مختلف اعلام کردند دست‌کم ۳۰۰ نفر جان خود را در حادثه سیل تجریش از دست دادند؛ جان‌باختگانی که البته پیکر بسیاری از آنها هرگز پیدا نشد. «علی بهزادی» یکی دیگر از نجات‌یافتگان آن سیل و از شاهدان عینی حادثه که آن زمان ۳۰ساله بود، می‌گوید: «سیل، مغازه‌ها و خانه‌های نزدیک مقصودبیک را درهم کوبید. وقتی سیل آمد، بسیاری از مردم در بازار و خیابان بودند، اما سیل سر راهش با انبوهی از سنگ‌های ریزودرشت همه آنها را در خود بلعید. با چشم خودم دیدم که سیل مردم را وارد رود دره، مسیل‌ها و جوی‌ها کرد و جنازه خیلی از آنها هم هرگز پیدا نشد. آن روز خیلی از زنان و کودکان هم در خانه‌ها بودند. اما سیل، خانه‌ها را هم محاصره کرد و هر لحظه بیم آن می‌رفت که خانه‌ای را با تمام ساکنانش ببلعد و با خود ببرد.» شاهدان عینی از به صدا در آمدن آژیر قرمز در هنگام وقوع سیل می‌گویند. صدای آژیر اما برای مردم معنای دیگری داشت. روزهای جنگ بود و آنهائی که صدای آژیر را شنیدند به تصور حمله هواپیماهای رژیم بعث، به زیرزمین‌ها پناه بردند که این اتفاق زمینه‌ساز فاجعه‌ای دیگر شد. بهزادی می‌گوید: «وقتی صدای آژیر قرمز در تجریش پیچید، جمعیت زیادی را دیدم که به یک زیرگذر در حال ساخت در نزدیکی سرپل تجریش پناه بردند. سیل هنوز به این منطقه نرسیده بود و آنها تصور می‌کردند حمله هوائی شده. اتفاق تلخ‌تر اما اینجا رخ داد. سیل درست به جایی رفت که آن جمعیت پناه گرفته بودند و همه آنها را با خودش برد.» با وجود اینکه 37 سال از آن حادثه تلخ می‌گذرد، اما شاهدان عینی هنوز آن لحظات تلخ و دردناک را از یاد نبرده‌اند. میان روایت‌ها اما ماجرای نجات یافتن‌های معجزه‌آسا هم کم نیست. مردم تجریش به آن معجزه‌ها باور دارند و هر وقت حرف از سیل مهیب ۴ مرداد سال ۱۳۶۶ می‌شود آن روایت‌ها را تعریف می‌کنند تا شاید کمی از بار اندوه از دست دادن هم‌محله‌ای‌ها کمتر شود. صالحی از ماجرای زنده ماندن معجزه‌آسای «میرزا نقی جودار» کاسب خوشنام و پاکدست محله می‌گوید: «میرزا نقی یک مغازه کوچک شکرفروشی داشت در نزدیکی امامزاده صالح(ع). سیل که آمد، مغازه‌های اطراف را ویران کرد؛ اما مغازه کوچک حاج تقی که سالیان بسیار محل کمک به نیازمندان بود آن وسط سالم باقی مانده بود و البته خود حاج تقی که کوچک‌ترین آسیبی از آن سیل ندید.» این روایت‌های مستند در میان اهالی تجریش کم نیست. بهزادی هم خاطره دیگری برای‌مان تعریف می‌کند: «در یکی از کوچه‌های بن‌بست تجریش، خانه کوچکی بود که پیرزنی در آن زندگی می‌کرد. پیرزن ظهر آن روز مشغول نماز خواندن بود که سیل ناغافل آمد و بخشی از خانه‌اش را ویران کرد. بعدازظهر وقتی اقوامش از او سراغ گرفتند، کسی پیرزن را پیدا نکرد. چند ساعت بعد، من و جمعی از مردم محله آن پیرزن را چندین کوچه و خیابان پایین‌تر پیدا کردیم. پیرزن صحیح و سالم و در حالی که روی یک باجه تلفن بود پیدا شد. عجیب است اما باجه تلفن مثل یک کشتی نجات او را از گزند سیلاب در امان نگه داشته بود و ما او را از روی باجه و گل و لای اطرافش بیرون آوردیم.»
اجرای طرح‌های آبخیزداری مؤثر در مهار سیلاب
سازه‌های آبخیزداری در مهار سیلاب و جلوگیری از خسارت سیل به مناطق پایین‌دست اهمیت بسیار زیادی دارد.
عباسعلی نوبخت، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می‌گوید: «از ۱۲۵ میلیون هکتار عرصه‌ای که در قلمرو فرسایش آبی کشور قرار دارد، باید در حدود ۹۰ میلیون هکتار فعالیت آبخیزداری انجام دهیم.»
معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می‌افزاید: «در قالب برنامه هفتم توسعه، ۲۰ میلیون هکتار عرصه در نظر گرفته شده است و
۲۰ میلیون هکتار هم مطالعه شده، اما کار نشده و امیدوار هستیم که بتوانیم تمام اهدافی را که برای امنیت زیستی در اجرای طرح‌های مختلف منابع طبیعی در کشور دنبال می‌کنیم، به کمک مردم، برای مردم و با مشارکت مردم در جهت حفظ طبیعت و امنیت زیستی محقق کنیم.»
معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور همچنین ابراز می‌دارد: «این سازمان در برنامه ده‌ساله که تمام برش‌های استانی‌اش را هم آماده کرده است، می‌تواند همه فعالیت‌های اجرائی را برای کل عرصه‌های آبخیزداری که باید در آن پروژه اجرا شود انجام دهد.»
نوبخت در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «اکنون از
۴۰ هزار رشته قنواتی که در کشور وجود دارد، بیش از ۱۰ هزار رشته با همکاری معاونت آب‌وخاک وزارت جهاد کشاورزی، فعالیت‌های آبخیزداری انجام داده‌ایم و همین مسئله باعث شد سطح ایستابی آب چاه‌ها و حتی قنوات افزایش پیدا کرده و موجب مهاجرت معکوس به سمت روستا‌ها شود.»
وی تأکید دارد: «با انجام درست و بموقع فعالیت‌های آبخیزداری می‌توانیم بخش اعظمی از مشکلات آبی کشور را رفع کنیم.»
پخش سیلاب و مهار آن
پخش سیلاب بر روی مخروط‌افکنه‌ها واقع در دهانه خروجی آبراهه در حوزه‌های آبخیز با هدف ذخیره سیلابها روش مناسب جهت بهره‌برداری از آب رودخانه‌های فصلی و همچنین جریان مازاد رودخانه‌های دایمی است.
مهار سیلابها، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها و در بهینه‌سازی بهره‌برداری از منابع طبیعی تجدیدشونده از مهم‌ترین اهدافی است که در عملیات پخش سیلاب در مناطق خشک و نیمه‌خشک موردنظر است. اگر چه استفاده از کلیه آب‌ها با کیفیت مناسب می‌توان در این زمینه استفاده کرد، ولی فراوانی وقوع سیلاب و نیاز به کاهش خطرات و زیان‌های ناشی از آن، استفاده از سیلابها را توجیه می‌کند.
جلیل وهابی یک پژوهشگر حوزه آب ضمن بیان مطالب بالا در ادامه توضیح می‌دهد: «هرچند باتوجه‌به امکان‌پذیری استفاده بهینه از آب‌وخاک که یک اصل مهم در پخش سیلاب است، آبیاری مراتع و تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها تحقق می‌یابد بااین‌وجود اهمیت تغذیه آبخوان‌های تهی و احیا و اصلاح مراتع فرسوده، تثبیت شنزارها و بالاخره حفاظت خاک و کاهش زیان‌های سیل از یکسو ارزانی احداث شبکه‌ها و بازده اقتصادی فراوان پخش سیلاب از سوی دیگر پرداختن به این مقوله را منطقی و توجیه‌پذیر می‌کند. باتوجه‌به پراکنش و گستردگی مناطق مناسب برای احداث سامانه‌های پخش سیلاب و گوناگونی عوامل اصلی مؤثر در طراحی و اجرای طرح‌های ذی‌ربط، ارزیابی عملکرد سامانه‌های پخش سیلاب احداث شده در مناطق مختلف کشور جهت دستیابی به الگوهای بهینه امری ضروری است.»
وی می‌افزاید: «به این منظور، بررسی علل بروز مشکلات مبتلا به بروز مشکلات مبتلا به سامانه‌های پخش سیلاب با تهیه و اجرای طرح‌های تحقیقاتی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. برای تحقق این مهم، بررسی تحلیلی کاستی‌های موجود در عملکرد سامانه‌های پخش سیلاب از ابعاد و جنبه‌های مختلف و شناخت و ارائه نقاط ضعف و قوت این سامانه‌ها، محملی مناسب برای محققین جهت تعریف و اجرای طرح‌های تحقیقاتی در این زمینه می‌تواند باشد.»
این پژوهشگر حوزه آب در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در مجموع باتوجه‌به نتایج حاصل از تحلیل‌های انجام شده، اجرای طرح‌های پخش سیلاب افزون بر حل بخش عظیمی از مسائل ناشی از جاری شدن سیلابها و هدررفت آنها می‌تواند راهکار زیربنایی برای حل مسائل مهمی چون گسترش بیابان‌ها، تخریب مراتع، تغذیه آبخوان‌ها و توسعه منابع آب، توسعه پایدار منابع طبیعی تجدیدشونده و کشاورزی شود. به‌طوری‌که از این طریق امکان حل مسائل اقتصادی ذی‌ربط در کشور نیز فراهم می‌گردد.»
تأثیر پخش سیلاب بر پوشش گیاهی و خاک
یکی از راه‌حل‌های مناسب و کارآمد برای بهینه‌سازی استفاده از روان آب به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، استفاده از شبکه‌های پخش سیلاب است که ضمن کاهش خسارات ناشی از سیل، در افزایش حجم سفره آب زیرزمینی، احیای مراتع و بیابان‌زدایی مؤثر است.
جمعی از کارشناسان سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی هرمزگان در مورد تحقیق خود به گزارشگر کیهان می‌گویند: «هدف از این تحقیق، بررسی برخی ویژگی‌های خاک و پوشش گیاهی شبکه پخش سیلاب ایستگاه سر چاهان و مقایسه آن با منطقه شاهد است. در این تحقیق اثرات پخش سیلاب بر تغییرات کمی و کیفی پوشش مرتعی (زادآوری، شادابی) و خاک سطحی در ایستگاه پخش سیلاب سر چاهان در 90 کیلومتری شمال بندر عباس (مرز اقالیم ایران تورانی و ساحلی) بررسی شد. بدین منظور یکی از شبکه‌های پخش سیلاب که شامل پنج بند بود به‌عنوان تیمار و عرصه‌ای مشابه از نظر پوشش گیاهی و خاک که فقط امکان سیل‌گیری ندارد به‌عنوان شاهد انتخاب گردید، سپس ویژگی‌های پوشش مرتعی شامل درصد تاج پوشش، تولید، فراوانی، تراکم، زادآوری و شادابی گونه‌های گیاهی در بندهای پخش سیلاب با 60 و عرصه شاهد با 12 پلات 2×2 متر، در طی 4 سال اندازه‌گیری و ثبت گردید. همچنین از میزان و کیفیت سیلاب‌های ورودی به شبکه و خصوصیات خاک در مناطق سیل گرفته و شاهد آماربرداری گردید و با روش تحلیلی و آماری به بررسی اثرات کیفیت سیلاب ورودی به شبکه بر روی خصوصیات خاک و پوشش گیاهی پرداخته شده است.»
درباره نتایج تحقیق خود توضیح می‌دهند: «نتایج این تحقیق با استفاده از آزمون‌های آماری نشان داد که از نظر کمی میزان درصد تاج پوشش در عرصه آبگیری شده نسبت به عرصه شاهد در سطح خطای 1 درصد از نظر آماری دارای اختلاف معنی‌دار است، اما میزان تراکم، تولید و فراوانی از نظر آماری دارای اختلاف معنی‌دار با شاهد نیستند. تاثیر پخش سیلاب بر افزایش زادآوری و شادابی پوشش گیاهی مرتعی ابتدا در گونه‌های یکساله و سپس در گونه‌های چند ساله به مرور زمان نمایان گردیده است. در گونه‌های یکساله به علت رویش جدید در هر سال تغییرات زادآوری و شادابی در اثر بارندگی و سیلاب سریع‌تر و نمایان‌تر است، ولی این تغییرات در گونه‌های چند ساله همراه با تغییر سایر فاکتورهای محیطی از جمله خاک دیرتر نمایان می‌شود.»