تابستانی پرثمر زیر سایه برنامههای کارآمد و آینده‌محور - بخش پایانی
امیرحسین بسطامی
هر چند فراغت زمانی برای پرداختن به چیزهایی غیر از وظایف شخصی، تحصیلی و آموزشی صرف است و جنبه انتفاعی و کسب درآمد ندارد، اما به معنای بیکاری نیست و می‌توان آن را نیز به صورتی برنامه‌ریزی کرد که هدفمند و در راستای رسیدن به اهداف بوده و برای دانش‌آموزان جنبه تلف کردن وقت نداشته باشد. فراغت طیف وسیعی از فعالیت‌های جسمانی و غیرجسمانی را شامل می‌شود.
با توجه به اینکه دقیقاً چه هدفی در سال تحصیلی بعد یا چند سال آینده دارید؟ سطح درسی شما چگونه است؟ مشاور مدرسه چه توصیه‌ای برایتان یا مدرسه شما برای این دوران چگونه برنامه‌ریزی کرده است؟ برنامه‌ریزی برای تابستان بر اساس سن و مقطع تحصیلی بچه‌ها می‌تواند متفاوت باشد.
فعالیت‌هایی که باید در برنامه تابستانی بگنجند
خواندن کتاب‌های غیردرسی یکی از مفیدترین فعالیت‌ها است که می‌توانید در برنامه‌ریزی برای تابستان بگنجانید. اما نکته مهم این است که می‌توانید کتاب‌خوانی را با قرض گرفتن کتاب از کتابخانه در کنار فرزندتان انجام دهید. خصوصاً برای کودکان سن کمتر، فضای کتابخانه، عضویت در کتابخانه و یاد گرفتن راه و روش کرایه کردن کتاب و در کنار آن آموزش دوری از مصرف‌گرایی می‌تواند به‌جز فواید مطالعه، او را با حمایت از محیط‌زیست و ورود به یک فضای جدید آشنا کند که بسیار جذاب است. می‌توانید به همراه فرزندتان جلسات کتاب‌خوانی خانوادگی برگزار کنید تا مهارت خوب صحبت‌کردن و خوب گوش دادن را تمرین کنند. منظورمان از فعالیت ورزشی این نیست که حتماً فرزندتان را در کلاس‌های خاص ورزشی ثبت‌نام کنید. هرچند یاد گرفتن بعضی از شاخه‌های ورزشی مانند شنا نیازمند حضور یک مربی حرفه‌ای و فضای مناسب است. اما می‌توانید ساعاتی از هفته را هم به‌صورت خانوادگی ورزشی مانند والیبال، فوتبال، بسکتبال، بدمینتون یا ساده‌تر از همه اینها پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری انجام دهید. این کار هم از شما یک الگوی مناسب در جهت انجام فعالیت فیزیکی برای فرزندتان می‌سازد و هم باعث پیوند عاطفی و صمیمیت عمیق‌تری بینتان می‌شود.
مریم عسکر‌زاده، مربی ورزشی در مدرسه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «به‌جز جسم، ذهن نیز نیاز به تمرین و ورزش دارد. بسیاری از بازی‌های فکری یا محاسباتی مانند حل سودوکوهای ساده تا پیشرفته، حل مکعب روبیک و شطرنج هستند که دانش‌آموزان می‌توانند در تابستان با رفتن به کلاس آنها را یاد بگیرند و مغز خود را تمرین دهند. شرکت در مسابقات مکعب روبیک و شطرنج می‌تواند یک مسیر حرفه‌ای و انگیزه بیشتری برای ادامه ایجاد کند و درعین‌حال اعتمادبه‌نفس فرزندتان، تحمل و تمرین شکست خوردن و افزایش ظرفیت پیروزی در رقابت‌هایی سالم را در او پرورش دهد.»
داستان‌نویسی، شعرنویسی، خطاطی، نقاشی و طراحی از جمله کارهای هنری هستند که باید در پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان و کودکان جایگاه ویژه‌ای برای آنها باز کنید. خلاقیت و بروز هیجانات کودک با انجام کارهای هنری به اوج خود می‌رسد و به جز تقویت مهارت‌ها، موجب آرامش روان او می‌شود. در این مورد هم هر چند شرکت در کلاس بسیار خوب است؛ اما ضرورت ندارد. اگر نمی‌توانید یا به هر دلیلی نمی‌خواهید فرزندتان در کلاس‌های هنری شرکت کند، می‌توانید از آموزش‌های اینترنتی کمک بگیرید و در این کارها با او همراه شوید. مثلاً بخواهید داستان یا شعر بنویسد و برای خانواده بلند بخواند. با یکدیگر کارت‌پستال طراحی کنید یا از مناظر اطراف با ساده‌ترین وسایل نقاشی بکشید، جعبه هدیه یا زیورآلات ساده درست کنید. تقویت یا آموزش نوشتن به کودکان را هم می‌توانید با ترفند ساخت کارت‌پستال و نامه‌نویسی، درست کردن کتاب و کاردستی با آنها تمرین کنید.
بازی‌های دسته‌جمعی با خانواده
امروزه کودکان و نوجوانان زمان زیادی را صرف انجام بازی با گوشی تلفن همراه و تبلت می‌کنند که مضرات بسیاری مانند ناهنجاری‌های ستون فقرات در اثر وضعیت ثابت و نامناسب بدن، اضافه‌وزن، کاهش تحرک، کاهش تمرکز، افزایش استرس و کاهش قدرت ذهنی به دنبال دارند. از طرفی هیچ‌گاه حذف یک فعالیت آن هم چیزی که حسابی برای بچه‌ها جذابیت دارد، بدون ایجاد یک جایگزین، موفقیت‌آمیز نخواهد بود.
ابراهیم موسوی، مشاور کودک و نوجوان به خانواده‌ها درباره غنی‌سازی اوقات فراغت فرزندانشان توصیه دارد: «یکی از راهکارهای سرگرم کردن کودکان در تابستان بازی کردن با فرزندانتان است. ایام تابستان فرصت خوبی است تا دور هم بنشینید و از انواع و اقسام بازی‌های رومیزی یک، دو تا چندنفره مانند: انواع پازل، چینش دومینو، بازی‌های فکری و استراتژیک لذت ببرید. حین این بازی‌ها با یکدیگر تعامل بیشتری دارید، می‌خندید، هیجان‌زده می‌شوید و دانش‌آموزان نیز همکاری کردن، برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری را یاد می‌گیرند. این بازی‌ها را می‌توانید خریداری کنید یا خیلی ساده و با همکاری فرزندتان از روی تصاویر و اطلاعاتی که در اینترنت وجود دارد، یک نسخه شخصی برای خودتان درست کنید و با یک تیر دو نشان بزنید.»
این مشاور در ادامه به جایگاه و تأثیر سفر در برنامه فراغت تابستانی اشاره کرده و می‌گوید: «همان‌طور که در ضرب‌المثل‌هایمان نیز گفته شده، سفر به پختگی انسان کمک می‌کند و انسان‌ها را می‌تواند در سفر شناخت. به همین دلیل برخی از مدارس، در تابستان برنامههای خاص و ویژه‌ای مانند سفر یا اردوهای تفریحاتی را با نظارت کامل و رعایت شرایط امن برای بچه‌ها برگزار می‌کنند. در دوره کوتاه اردو بچه‌ها از والدین دور هستند و استقلال و انجام کارهای شخصی را تمرین می‌کنند. طی اردو کمپ زدن، نحوه تعامل و دوستی با طبیعت و محافظت از منابع طبیعی را یاد می‌گیرند. یکی دیگر از مهم‌ترین نکته‌های سفر این است که بچه‌ها در کنار همسالان خود زمانی را بدون اینکه درس بخوانند، زندگی می‌کنند و مهارت‌های ارتباطی آنها ارتقا پیدا می‌کند.»
این مشاور فراغت تابستانی را فرصت سبزی برای مسئولیت‌پذیری می‌داند و توضیح می‌دهد: «به‌عهده گرفتن مسئولیت در خانه یکی از برنامه‌هایی است که شاید ساده به نظر برسد، اما اهمیت زیادی در پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان دارد. بر اساس اینکه فرزند شما چقدر زمان اضافه دارد و چه مهارت‌هایی بلد است؟ سعی کنید راه و روش کسب درآمد هرچند اندک اما باارزش، از طریق مهارت‌های فردی‌اش را به او بیاموزید. این مسئله هوش مالی و اقتصادی نوجوانان را تقویت می‌کند و به آنها احساس ارزشمندی و اعتمادبه‌نفس می‌دهد، حتی اگر توانمندی او در حد کسب درآمد نیست، می‌توانید کارهای ساده‌ای را در خانه به او بسپارید تا تحت نظارت شما وسیله‌ای را تعمیر کند، غذایی بپزد، در رسیدگی به باغچه و گلدان‌ها کمکتان کند تا هم با مسئولیت‌های خانه و زندگی آشنا شود و هم مبلغ تشویقی برای انجام این کارها دریافت کند. با این روش بچه‌ها هم مسئولیت‌پذیری را تمرین می‌کنند و هم یاد می‌گیرند که کسب درآمد نیاز به تلاش دارد.»
یاد گرفتن یک مهارت
سیده سولماز صادقی ناجی، غریق درباره مهارت خودش به گزارشگر کیهان می‌گوید: «از کودکی عاشق آب و شنا بودم. در ایام تابستان و فراغت در کلاس‌های شنا ثبت‌نام می‌کردم و شنا را یاد گرفتم. پس از آن با گذراندن دوره‌های نجات‌غریق، گواهینامه آن را دریافت کردم و حالا در استخر مشغولم. این کار به شغل من تبدیل شده است، هم درآمد دارم و هم از آن لذت می‌برم. البته در کودکی به کلاس‌های نقاشی، انشانویسی و خیاطی هم می‌رفتم، اما هیچ‌کدام به‌اندازه شنا در من تأثیر نداشت و در نهایت سرگرمیِ ایام فراغت، تبدیل به کارم شد.»
مهارت‌های زیادی مثل انواع هنرها، انجام کارهای دستی، نجاری، داستان‌نویسی، برنامه‌نویسی، باغبانی یا ساخت وسایل کوچک وجود دارند که می‌توانید به اقتضای سن فرزندتان، در اوقات فراغت دانش‌آموزان بگنجانید. کلاس‌های مختلفی برای یادگیری این مهارت‌ها وجود دارد و برخی از مدارس هم ممکن است در پایگاه‌های تابستانی خود این مهارت‌ها را آموزش بدهند. به این مهارت‌ها به چشمِ گذراندن وقت اضافه نگاه نکنید، چون هریک از آنها در کشف استعداد و علایق فرزندتان، پیدا کردن مسیر آینده یا در انجام بهتر کارهای عمومی در هر شغلی که باشند به آنها کمک خواهد کرد و یک ارزش مضاعف محسوب می‌شود.
بعد از پایان دوره از دانش‌آموزمان انتظار این را نداشته باشیم که بخواهد در آن زمینه استاد شده باشد. این جمله که این‌همه کلاس رفتی چه یاد گرفتی؟ یک آفت بزرگ است و انگیزه را از دانش‌آموز می‌گیرد. سعی کنیم همواره دانش‌آموزمان را تشویق کنیم، حتی اگر نتیجه خوبی نگرفت، باز هم او را تشویق کنیم. تشویق‌کردن به دانش‌آموز انگیزه می‌دهد و کمک می‌کند تلاشش را در آن زمینه زیاد کند.
سعی کنیم با فکر و تحقیق اوقات فراغت فرزندانمان را پر کنیم و به علایق و تصمیماتشان جهت دهیم. مهارت‌های زیادی مثل انواع هنرها، انجام کارهای دستی، نجاری، داستان‌نویسی، برنامه‌نویسی، باغبانی یا ساخت وسایل کوچک وجود دارند که می‌توانید به اقتضای سن فرزندتان، در اوقات فراغت دانش‌آموزان بگنجانید.
کلاس‌های مختلفی برای یادگیری این مهارت‌ها وجود دارد و برخی از مدارس هم ممکن است در پایگاه‌های تابستانی خود این مهارت‌ها را آموزش بدهند. به این مهارت‌ها به چشم گذراندن وقت اضافه نگاه نکنید، چون هر یک از آنها در کشف استعداد و علایق فرزندتان، پیداکردن مسیر آینده یا در انجام بهتر کارهای عمومی در هر شغلی که باشند، به آنها کمک خواهد کرد و یک ارزش مضاعف محسوب می‌شود.
سخن پایانی
یکی از مهم‌ترین کارهایی که والدین و کادر مدارس که باید برای آن تصمیم‌گیری هدفمند داشته باشند، برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت در تابستان است. ویژگی‌های دانش‌آموزانِ موفق این است که زمانی که سایر دانش‌آموزان به بطالت می‌گذرانند یا بی‌هدف فعالیت می‌کنند، آنها به دنبال رفع اشکال سال تحصیلی قبل و آمادگی برای سال بعد هستند. در این گزارش سعی کردیم اهمیت این بازه زمانی و راهکارهایی برای بهینه گذراندن سه ماه تابستان بچه‌ها را بیان کنیم. فراموش نکنید که سخت‌گیری زیاد و ثبت‌نام کردن کودکان و نوجوانان در کلاس‌های متعدد، نه‌تنها فصل تعطیلات را بی‌معنی و خسته‌کننده می‌کند، بلکه باعث می‌شود دانش‌آموزان با خستگی مضاعف وارد سال تحصیلی جدید شوند. فراغت به معنای گذران وقت با اختیار فرد و بدون وجودِ اجبار، یکی از جلوه‌های سبک زندگی در جامعه است. به عبارتی الگوی فراغتی جامعه نشان‌دهنده بخشی از سبک زندگی افراد در جامعه است. امیرمحمود حریرچی، جامعه‌شناس در این زمینه به ما می‌گوید: «بی‌برنامگی اوقات فراغت از سوی خانواده‌ها و مسئولان و نیز کمبود امکانات و ابزار برای فرزندان در زمان گذران اوقات فراغت، بستر اصلی در بروز و پررنگی آسیب‌های رفتاری و اجتماعی است.»