در بخش‌های گذشته این نوشتار درباره اهمیت و جایگاه نهضت حسینی؛ اهداف و زمینه‏های پیدایش آن‌، درس‏ها و دستاوردها و عبرت‏های قیام عاشورا‌، تاثیر نهضت حسینی بر انقلاب اسلامی و نقش انقلاب اسلامی در تبیین و گسترش فرهنگ حسینی سخن گفته شد و به مسئله آسیب‏ها و تحریفات در نهضت حسینی ‌اشاره گردید. در آخرین بخش از این نوشتار، موضوع آثار و برکات عزاداری برای ابا عبدالله‌(ع) مورد بحث قرار می‏گیرد. 

***

ماهیت فرهنگ حسینی

مقصود از فرهنگ حسینی، مجموعه ارزش‏ها، مفاهيم و معارف، انگیزه‏ها و شیوه‏های عمل و نیز روحيات و اخلاقيات والايي است که در نهضت حسینی تجسم یافته است. فرهنگ حسینی همان زير بناي عقيدتي و فکري است که در امام‌حسين(ع) و شهداي‏ کربلا و اسراي اهل بيت(ع) بود و سبب پيدايش آن حماسه و ماندگاري آن قيام شد. این فرهنگ، فرهنگى فرازمان، فرامکان و حاوى تمامى ارزش‏هاى مورد نیاز جامعه است که با حفظ جاودانگى، توانمندى و پویایى لازم براى پاسخگویى به نیازهاى مختلف انسان‏ها در همه زمان‏ها و مکان‏ها و در عرصه‏هاى گوناگون زندگى را دارد و مى‏تواند قافله بشرى را تا پایان تاریخ، هدایت کند. 

(آیت‏الله خامنه‏ای، 19/10/86) 

فرهنگ عاشورا، یک فرهنگ مستمر و سرمشق دائمی برای امت اسلامی و بشریت است. آغازین گاه گسترش این فرهنگ نیز روز حادثه و از لحظه شهادت مظلوم‌ترین یاران آن حضرت، مانند حضرت علی‌اصغر(ع) است.(همو، 23/8/59) در واقع شعار کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، بیانگر امتداد فرهنگ حسینی در طول زمان و تمامی اعصار و امصار است.(ن.ک. همو، 26/10/1372) این فرهنگ، فرهنگی مرکب، پیچیده و بسیار عمیق بوده و متشکل از سه عنصر بنیادین است: عنصر منطق و عقل، عنصر حماسه و عزت، و عنصر عاطفه. (همو، 5/11/1384)

 در منطق انقلاب اسلامی و با توجه به پیوستگی آن با نهضت حسینی در حدوث و بقاء، یکی از مهم‌ترین مسائل، تبیین فرهنگ حسینی و عاشورائی در جامعه است (همو، 12/7/63؛ همچنین: همو، 11/5/68). مجموعه آن باورها و ارزش‌ها و مفاهيم‌، مجالی وسیع و شرحی مفصل را نیازمند است. برخی از توصیفات و تعابیر که درباره فرهنگ حسینی و عاشورائی بر کلام و زبان‌ اندیشمندان انقلاب اسلامی جاری شده به شرح ذیل است: فرهنگ قیام عدالت در مقابل ظلم و حق در مقابل باطل، فرهنگ پیروزی حق بر باطل (صحیفه امام، ج5، ص177)، فرهنگ احیای اسلام، فرهنگ قیام برای مقاصد اسلامی (همان، ج15، ص330-331)، فرهنگ قیام بر ضد طاغوت و سلطنت طاغوتی (همان، ج8، ص9)، فرهنگ لزوم خروج بر سلطان جائر، فرهنگ قیام حتی با نیروی کم (همان، ج5، ص192-193)، فرهنگ مجاهده و مبارزه (همان، ج17، ص56)، فرهنگ اخلاص در مبارزه (همان، ج17، ص53)، فرهنگ فداکاری برای اسلام (همان، ج5، ص75)، فرهنگ فداکاری در میدان مبارزه، فرهنگ تبلیغ در خارج از میدان، فرهنگ مقاومت در مقابل کفر و استبداد، فرهنگ صبر بر مصائب و سختی‏ها (همان، ج17، ص56)، فرهنگ کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا (همان، ج10، ص123)، فرهنگ‌گریه سیاسی (همان، ج13، ص323)، فرهنگ روضه‏خوانی و تهییج عواطف، فرهنگ شهادت و شهادت‌طلبی و شهادت‌دوستی (همان، ج10، ص121)، فرهنگ تبلیغ بر ضد ظالم (همان، ج10، ص120)، فرهنگ یادآوری کوبنده فجایع و ستمگری‏های هر عصر و مصر (همان، ج21، ص400)، فرهنگ طرح مسائل سیاسی-اجتماعی اسلامی (همان، ج13، ص330)، فرهنگ عدم سازش با ستمکاران (همان، ج15، ص333)، فرهنگ وحدت و اجتماع تحت یک بیرق، فرهنگ بسیج (همان، ج16، ص346)، فرهنگ بصیرت و استقامت، فرهنگ ‌گریه برای ارزش‏ها، فرهنگ بیان حقایق دینی، فرهنگ حاکمیت ارزش‏های اسلامی و انسانی، فرهنگ ضدیت با ظلم و سلطه، فرهنگ مقابله و‌ستیز با شمرها و ابن‏زیادهای زمانه، فرهنگ عواطف و احساسات در پرتو عقلانیت و معنویت و بصیرت (آیت‏الله خامنه‏ای، 19/10/86)، فرهنگ مستمر و سرمشق دائمی، فرهنگ عقلانیت و منطق، فرهنگ حماسه وعزت، فرهنگ حرکت و قیام (همو،5/11/1384)، فرهنگ پیام، جهاد و مقاومت، فرهنگ نثار خون و شهید شدن و قیام در راه آرمان، (همو، 5/9/58)، فرهنگ نهراسیدن از غربت (همو، 26/10/1372)، فرهنگ آدم‎سازي، خودسازي، خودسازي فکري و‌اشاعه‌ي فکر و فرهنگ (همو، 24/9/1375)، فرهنگ ایثارگری (همو، 24/8/1379) و...

آثار و برکات عزاداری حسینی

 عزاداری حسینی يكى از با بركت‏ترين شعائر اسلامى در طول تاريخ تشیع بوده (رهبر معظم انقلاب، 24/7/1363) و از مهم‌ترين امتيازات جامعه شيعه بر ديگر جوامع مسلمان به شمار می‏رود (همو، 17/3/73). عزاداری حسینی پیشینه و عمری به درازای خود حادثه دارد و در تمام حالات و آنات و در همه شرائط گوناگون اجتماعی و حتی در سخت‏ترین و پر اختناق‏ترین زمان‏ها نیز وجود داشته است (رهبر معظم انقلاب، 12/5/73). حقیقت عزاداری حسینی متشکل از دو عنصر مهم است: عنصر عاطفه و احساس و عنصر تفکر. محور این دو نیز شخصیت امام حسین(ع) است. عزاداری صحیح، عواطف تنها و یا ‌اندیشه خشک و بی‏عاطفه صرف نيست. چه اینکه اگر عواطف تنها باشد، اثربخش نيست و در واقعِ زندگى اثر نمی‏گذارد. از سوی دیگر، اگر ‌انديشه و فكر، خشك و بى‌عاطفه باشد نیز ماندگارى و نفوذ و گستردگى نخواهد داشت. شادابى فكر، به آميختگى آن با عواطف است. محور هم وجود مقدّس اباعبداللّه(ع) است؛ يك سرچشمه‎ خشك نشدنى؛ دريايى كه انسان هرگز نمی‏تواند به عمق آن برسد. (رهبر معظم انقلاب، 3/4/84) 

درباره ارزش و اهمیت عزاداری حسینی از نگاه رهبران انقلاب اسلامی نیز همین بس که ایشان از سویی فلسفه وجودی انقلاب اسلامی را احیای شعائر اسلامی و در رأس آنها زنده نگه داشتن نهضت حسینی دانسته و در این راه مهم‌ترین عامل را برپایی مجالس عزای حسینی برمی شمارند؛ و از سوی دیگر بر تاثیر عمیق این عزاداری‏ها بر مانایی و بقا و نیز پیشرفت انقلاب اسلامی تاکید دارند. (صحیفه امام، ج13، ص327؛ رهبر معظم انقلاب، 19/10/1386). از نگاه ایشان هیئت‏های مذهبی و عزاداری جزو اركان حفظ ايمان و شوق مردم به اهل‌بیت(ع) بوده و ابزار مهیا کردن مردم برای حفظ مقاصد اسلامی به شمار می‏رود. (صحیفه امام، ج 15، 331؛ رهبر معظم انقلاب، 12/5/73) 

آثار مختلف و معتنابهی بر عزاداری حسینی مترتب است، از جمله این آثار به موارد ذیل می‏توان ‌اشاره کرد: استحکام پیوند عاطفی با اهل‌بیت(ع)، ارائه دید روشن از نهضت حسینی، ایجاد معرفت و ایمان (رهبر معظم انقلاب، 17/3/73)، ایجاد شور و تحرک، ارائه فکر و برنامه و هدف (16/1/1381)، اعطای بینش و بصیرت و قوت دشمن‏شناسی و شناخت یزیدیان زمان، فهم عناصر اصیل عاشورائی و مورد نیاز زمان از قبیل عدالت، مبارزه با فساد، مبارزه با استكبار جهانى، مبارزه با تبعيض، توجّه به شايسته‏سالارى و شايسته‏گزينى (19/2/80)، گسترش تبـيـين، بيان، آگاه‏سازى، محكم كردن ايمان، گسترش روح تديّن، زیاد کردن روح شجاعت و غيرت دينى، سلب حالت بى‏تفاوتى و سكر و بى‏حالى (19/10/86)، حاكميّت و اعلاى كلمه‏ اسلام، ايجاد اميد به ‏بركت اسلام در دل مستضعفان عالم (1/5/68)، تهییج عواطف دینی و مذهبی، تریبون تبلیغ علیه ظلم و طاغوت، تقویت حس شهادت‏دوستی (صحیفه امام، ج10، ص120-121)، حفظ ملت و استقلال کشور (همان، ج8، ص528)، ایجاد وحدت کلمه و هماهنگی بین مردم (همان، ج12، ص98؛ ج11، ص94) و مهم‌تر از همه، برپایی مجالس عزاداری حسینی، باعث زنده ماندن مکتب حسینی می‏باشد (همان، ج 8، 528-527). یکی از آثار و برکات مهم مجالس عزاداری این است که در پرتو و بستر آنها، فرصت تبلیغ معارف دینی و الهی فراهم می‏شود؛ فرصتی بی‏نظیر که کمتر در مواقع دیگر برای متولیان امر تبلیغ فراهم می‏گردد. (رهبر معظم انقلاب، 13/2/1376)

جمع‏بندی و نتیجه‏گیری

از آنچه در پیرامون نهضت عاشورا و نگاه رهبران و متفکران و ‌اندیشمندان انقلاب اسلامی به آن، گفته شد می‏توان چنین نتیجه گرفت که تعمیق در نگاه به این نهضت در ‌اندیشه این ‌اندیشمندان، اگر علت منحصره حرکت و انقلاب نباشد یکی از علل مهم و اساسی آن خواهد بود؛ نگاه‌هایی که می‌توان به‌صورت انسجام یافته آن را عامل حرکت، خیزش، مقاومت و استمرار انقلاب دانست. نگاه جامع به صحنه عاشورا و نهضت حسینی که مشتمل بر بعد عاطفی و عقلانی است از یک سو و تلاش در جهت الگوبرداری از آن و صیانت از اصالت آن از سوی دیگر قوام و قیام این نظام و انقلاب را مرهون خود ساخته است. 

منابع مقاله: 

- علی آقا‌بخشی، مینو افشاری‌‌راد، فرهنگ علوم سیاسی؛‌ تهران‌، چاپار، 1383. 

- محمدتقی مصباح یزدی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، قم، موسسه امام خمینی، 1386. 

- مجید کاشانی، جامعه‌شناسی انقلاب، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1378. 

- مرتضی مطهری، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، 1377. 

- مرتضی مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، 1386. 

- عسکری اسلامپور، امام حسین‌(ع) و قیامش در آینه‌اندیشه‌ها، نشریه پاسدار اسلام 1387 شماره 4. 

- حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۶۴. 

- عبدالرزاق موسوی مقرم رهبر انقلاب خونین کوفه، تهران، نشر جهان، بی‏تا. 

- مرتضی مطهری، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، 1377. 

- نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، شهید جاوید، تهران، بی‏نا، 1351. 

- عبدالرحمن ابن‌خلدون، مقدمه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375. 

- امام خمینی، کشف الاسرار، تهران، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1327. 

- مرتضی مطهری، فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1376. 

- عبدالوهاب فراتی، رهیافت‏های نظری بر انقلاب اسلامی، قم، انتشارات نهاد نمایندگی رهبر انقلاب، 1377. 

- مرتضی مطهری، نهضت‌های صد ساله اخیر، تهران، انتشارات صدرا، 1372. 

- امام خمینی، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1378. 

- آیت‌الله خامنه‏ای، بیانات در مراسمات و برنامه‌های مختلف، در سایت: خامنه‌ای دات آی آر (https://farsi.khamenei.ir/speech)