زندگی دنیوی به اسباب گوناگون موجب غفلت انسان از خدا و عهد و میثاقش با خدا و سقوط در دام خطرناک هواهای نفسانی و وسوسه‌های شیطانی و در نهایت عذاب استیصال و ریشه‌کن الهی در همین دنیا می‌شود که عمر و عمران را به فنا می‌دهد و مرگ با «اجل معلق»(مرگ زودرس) را به جای «اجل مسمی»(مرگ حتمی) برای بشر رقم می‌زند. 

بسیاری از مردم عمر خویش را به پایان نمی‌برند؛ زیرا در اثر گناه، اجل معلق به سراغشان می‌آید؛ چنان‌که بسیاری از شهرها و آبادی‌ها با همه عمران و آبادی چون شهرهای عاد و ثمود و ارم ذات‌العماد، به سبب گناه جمعی گرفتار اجل معلق می‌شوند و زلزله‌ای، آتشفشانی‌، سیلی چون سیل‌العرم به کلی محو و نابودشان می‌کند تا جایی که هیچ اثری از آنان باقی نمی‌ماند.

گناهان، عامل عذاب استیصال و زلزله

 بر اساس آیات و روایات معتبر و متواتر هر گاه گناهان در امت و ملتی و قوم و شهری زیاد شود، اجل مسمی یا حتمی به اجل معلق یا زودهنگام تبدیل می‌شود و همان‌طوری که هر فرد انسانی به اجل معلق پیش از زمان تعیین شده می‌میرد، شهرها و امت‌ها که دارای اجل مسمی هستند در اثر گناه جمعی مردمانش، گرفتار عذاب استیصال شده و ریشه‌کن می‌شوند.

نعمان بن بشیر روایت کند که: پیش از ظهور حضرت حجت(عج) فتنه‌هایی بروز می‌کند، از جمله شخص در صبح مومن بوده و چون شب فرا رسد کافر گردد و یا شب کند در حالی که مومن بوده و صبح کند در حالی که کافر شده است و گروهی دین و اخلاق خود را به متاعی ناچیز از دنیا بفروشند.(کنز‌العمال، ج۱۴‌، ص ۲۲۹)

اصولا یکی از اموری که حضرت نوح‌(ع) بر آن تاکید داشت، قدرت استغفار و توبه در برداشته شدن عذاب و رهایی آن و نیز جلب نعمت‌ها است؛ اما وقتی مردمان مستکبر شوند و دست از دعا بردارند و استغفار و توبه را کنار گذارند، به جای بهره‌مندی از نعمت‌های الهی گرفتار نقمت و بلایای گوناگون می‌شوند(نوح، آیات 9 تا 27)

رسول خدا (ص) نیز می‌فرماید: هرگاه دعا‌ اندک شود، بلا نازل گردد.(مستدرك‌الوسائل، نوری، ج 5 ص 179 ح 5616) 

باز آن حضرت می‌فرماید: از [وقوع] غرق [يا دفن] شدن و مسخ و زلزله چاره‌اي نيست! عرض كردند: اي رسول خدا! آيا در اين امت؟ فرمود: آري، هنگامي كه زنان خوانندگي كنند، و زنا را حلال شمارند و ربا خورند و شكار در حرم را حلال گردانند و لباس ابريشم پوشند و مردان به مردان و زنان به زنان بسنده كنند (همجنس‌بازي كنند).(مستدرك‌الوسائل، ج 6‌، ص 188، ح 6737)

امام باقر(ع) می‌فرماید: در نامه رسول خدا [چنين] يافتم: هرگاه پس از من زنا فاش شود، مرگ ناگهاني بسيار گردد.(من لايحضره‌الفقيه، شیخ صدوق، ج 1‌، ص 524‌، ح 1488)

همچنین رسول خدا(ص) می‌فرماید: هر گاه بنده، پنهاني گناه كند، جز گنهكار را آسيب نرساند؛ و هرگاه آشكارا آن را انجام دهد و مورد نكوهش قرار نگيرد، همه را آسيب رساند.(وسائل‌الشيعة‌، نشر آل البيت‌، ج 9، ص 31، ح 11448)

امام علي(ع) به شیوع منکرات و ترک امر به معروف و نهی از منکر و نیز نقش خواص و عوام ‌اشاره کرده و می‌فرماید: اي مردم! همانا خداوند عزوجل عوام را به سبب گناه خواص كيفر نكند [البته] اگر خواص بدون اينكه عوام بداند، در پنهاني كارمنكر انجام دهد؛ اما اگر خواص آشكارا مرتكب منكر شود و عوام آن را تغيير ندهد، هر دو گروه از ناحيه خداوند عزوجل سزاوار كيفر مي‌گردند.(ميزان‌الحكمة، ج 1‌، ص 763)

اصولا از نظر آموزه‌های قرآن، دو گروه حتما عذاب می‌شوند، کسانی که گناه آشکار انجام می‌دهند و کسانی که سکوت می‌کنند و به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر نمی‌پردازند.(اعراف، آیات 163 تا 165)

رسول خدا(ص) می‌فرماید: هرگاه مردم منكر را ببينند، ولي آن را تغيير ندهند، نزديك است كه خداوند كيفرش را فراگيرشان كند.(كنز‌العمال، ج 3‌، ص 70‌، ح 5535)

آفات عمر و عمران از نگاه قرآن

براساس تعالیم وحیانی‌، برای هر چیزی عمری است که بیانگر امتداد زمانی آن چیز در دنیا است؛ پس وقتی از عمر آدمی سخن به میان می‌آید، مراد همان زمان عمارت بدن است که برای زندگی دنیوی ساخته شده است؛ زیرا بدن انسان به گونه‌ای طراحی شده تا به میزان نیاز بتواند در دنیا زندگی کند و کمالات را به دست آورد.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 586)

عمر امت‌ها و شهرها نیز این‌گونه است، چنان‌که عمر ستارگان و دیگر مخلوقات در دنیا نیز این‌گونه است؛ یعنی دارای یک امتداد زمانی مناسب است که بقای آن را تضمین می‌کند.(رعد، آیه 2؛ لقمان، آیه 29؛ زمر، آیه 5)

عمر انسان فرصتی برای انجام اعمال صالح و بهره‌وری از آن در آخرت است.(فاطر، آیه 37) پس اگر انسان به درستی در این چارچوب، از زمان زندگی در دنیا بهره گیرد، بدون هیچ آفتی در اجل مسمی زندگی می‌کند تا بهره‌ای کامل برد. از همین رو از نظر قرآن، کسی که به دعوت الهی پاسخ مثبت می‌دهد و ایمان می‌آورد و عمل صالح دارد و تقوای الهی را پیشه می‌گیرد و عمر خویش را در راه خیر و نیکی می‌گذراند، تا اجل مسمی عمر می‌کند و گرفتار اجل معلق نمی‌شود.(ابراهیم، آیه 10؛ نوح، آیات 1 تا 4؛ حجر، آیه 99)

اما اگر چنین نکند و برخلاف برنامه‌ریزی الهی عمل کند، گرفتار اجل معلق می‌شود و عمرش را کوتاه می‌کند.(فاطر، آیات 36 و 37) همین امر درباره امت‌ها و مردمان و شهرها و عمارت‌های انسانی و عمران آن صدق می‌کند؛ یعنی از نظر قرآن آنها نیز دارای اجل مسمی و معلق هستند.

برطبق نظر قرآن، عواملی آفت آبادانی شهرها و امت‌ها و اقوام است که برخی از آنها عبارتند از: استفاده نابجا از نعمت‌های الهی(قصص، آیه 58)، حکومت‌های فاسد و مفسد(نمل، آیه 34)، فساد‌گری مردمان و ترک اصلاح و جلوگیری نکردن از فساد در جامعه(هود، آیات 116 و 117؛ نمل، آیات 48 تا 52)، ترک انفاق به نیازمندان(قلم، آیات 17 تا 24)، ترک جهاد در راه خدا و دفاع مشروع از خود و دیگران و ترک دفع شرور(بقره، آیه 251؛ حج، آیه 40)، تکذیب آیات الهی و رسالت رسولان(اعراف، آیات 136 و 137)، توطئه علیه پیامبران و رهبران الهی(نحل، آیه 26)، حاکمیت منافقان و تخریب منابع کشاورزی و نسل‌کشی با سقط جنین و مانند آنها(بقره، آیات 204 و 205؛ کشاف، زمخشری، ج 1، ص 251)، خوشگذرانی و تن‌آسایی(هود، آیات 116 و 117؛ اسراء، آیات 16 و 17؛ انبیاء، آیات 11 تا 15)، دشمنی با پیامبران و اولیای الهی(هود، آیات 89 تا 95)، شرک به خدا و سهیم کردن انسان و دیگران در کار خدا(کهف، آیات 32 تا 42)، طغیان در برابر دستورهای خدا(قلم، آیات 17 تا 31؛ فجر، آیات 6 تا 13)، ظلم به مظلومان (آل عمران، آیه 117؛ انعام، آیه 131؛ اعراف، آیات 4 و 5)، غفلت از خدا و مشیت او(اعراف، آیات 136 و 137؛ قلم، آیات 17 تا 20)؛ کفر به خدا(سباء، آیات 15 تا 17)، فسق و تباهی آشکار در جامعه(اعراف، آیات 101 و 102؛ اسراء، آیات 16 و 17)، کفران نعمت(نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 15 تا 17)، گناه(هود، آیات 78 و 82؛ حجر، آیات 68 تا 76) و مانند آنها.

عوامل فوق زمینه‌ساز نزول بلایا است اما توده مردم از آنها به عنوان بلایای طبیعی یاد می‌کنند، در حالی که از نظر قرآن اینها بلایایی الهی است که برای کیفر و مجازات نازل می‌شود. در این راستا آتش(قلم، آیات 17 تا 29)، باد سرد و آسیب‌زننده (آل عمران، آیه 117؛ ذاریات، آیات 41 و 42؛ روم، آیات 50 و 51)، بلایای آسمانی (فرقان، آیه 40؛ کهف، آیه 40)، سیل بنیان‌کن(سباء، آیات 15 و 16)، گردباد آتشین و مانند آنها(بقره، آیه 266) جزو عذاب‌های کیفری الهی برای نابودی شهرها و ملت‌ها و مردمان گناهکار شمرده می‌شود.

راهکارهای‌گریز از عذاب‌ها و بلایا 

در آموزه‌های اسلامی راهکارهایی برای رهایی از چنین عذاب‌هایی بیان شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به امر به معروف و نهی از منکر، توبه و استغفار و دعا‌ اشاره کرد.

رسول خدا‌(ص) می‌فرماید: از قرائت [سوره] زلزال ملول نشوید؛ زیرا کسی که در مستحباتش آن را قرائت کند، خداوند عزوجل هرگز زلزله‌ای بدو نرساند و با آن و با صاعقه و آفتی از آفات دنیا نمیرد تا اینکه [به طور عادی] بمیرد.(بحارالانوار، ج56‌، ص 356)

امام صادق(ع) می‌فرماید: هر کس از بلایی که به او می‌رسد بترسد و درباره [دفع] آن به دعا برخیزد خداوند هرگز آن بلا را بدو نشان ندهد.(الدعوات، ص 21، ح 22)

رسول خدا (ص) می‌فرماید: بلا همانند قندیل‌ها بین آسمان و زمین آویزان است، هرگاه بنده، عافیت را از پروردگارش بخواهد، خدای متعال بلا را از او برگرداند، [حتی] در حالی که برای او قطعی شده باشد.(كنز‌العمال، ج 7‌، ص 825‌، ح 21560)

امام کاظم‌(ع) نیز می‌فرماید: بر شما باد به دعا کردن؛ چرا که دعا برای خدا و درخواست از خدا بلا را برگرداند [حتی] در حالی که تقدیر و قضا شده باشد و جز امضای آن باقی نمانده بشد. پس هرگاه از خداوند عزوجل دعا و درخواست شد، بی‌درنگ بلا را برمی‌گرداند.(الكافي، ج 2، ص 472‌، ح 3)