دانش‌بنیان‌ها در مسیر تأمین نیازهای کشور
رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم می‌فرمایند: «مهم‌ترین ظرفیّت امیدبخش کشور، نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی است. حضور نیروهای متخصص در شرکت‌های دانش‌بنیان مورد تاکید رهبر انقلاب است که می‌تواند موجب رشد اقتصادی ثابت در درازمدت شود.»
رهبر معظم انقلاب اوایل امسال پس از تعیین شعار سال، ویژگی‌ها و خصوصیات شرکت‌های دانش‌بنیان را نیز بیان کردند تا با این موضوع صرفاً برخورد شعاری صورت نگیرد.
آقای علی یعقوبیان یک فعال علمی، فرهنگی در این باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «رهبر انقلاب یکی از ویژگی‌های مهم شرکت‌های دانش‌بنیان را «نوآوری» می‌دانند. برای شرکت‌های دانش‌بنیان باید ضوابط کیفی تعیین بشود؛ اگر شاخص کیفی قابل ارزیابی وجود نداشت هرکسی می‌تواند به نام شرکت دانش‌بنیان بیاید و از بهره‌مندی‌ها و امکانات و تسهیلاتی که هست استفاده کند و بازدهی مناسبی هم برای اقتصاد کشور نداشته باشد.»
یعقوبیان دومین شاخص یک شرکت مطلوب را «اشتغال آفرینی» عنوان کرده و می‌افزاید: «ملاک دیگری که از سوی رهبر انقلاب برای دانش‌بنیان شدن مطرح شده اشتغال آفرین بودن تولید است. رهبری درخصوص ویژگی دیگر دانش‌بنیان‌ها رعایت اولویت‌هاست. به فرموده ایشان؛ یکی از اولویّت‌ها که خیلی مهم است، این است که این شرکت‌ها در جهت حلّ مسئله حرکت کنند؛ شرکت دانش‌بنیانی که کار اقتصادی می‌کند باید بتواند از مشکلات اقتصادی گره‌گشایی کند و با حمایت دولت و به تولید انبوه رساندن محصولش، به مردم نفعی برساند.»
به گفته این فعال علمی، فرهنگی شرکتی می‌تواند موفق باشد که قابلیت صادرات و ارزآوری برای کشور داشته باشد. کشور ما به لحاظ بهره‌مندی از مواد اولیه بسیار ثروتمند است اما متاسفانه یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ما خام فروشی و چوب حراج زدن به ثروت‌های ملی‌مان است. ما فقط موادّ خام را با ارزانترین قیمت صادر می‌کنیم و تولیدات محصولات نهایی را از خارج از کشور وارد می‌کنم. بنابراین همان‌طور که رهبر انقلاب بر اساس نظر کارشناسان تاکید دارند، شرکت‌های دانش‌بنیان باید تلاش کنند محصول نهایی تولید کنند.»
رشد کمّی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان
بر اساس شاخص‌هایی که رهبر انقلاب اوایل امسال مطرح فرمودند می‌توان ارزیابی خوبی از رشد کمی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان داشت.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که اخیراً منتشر شده ارزیابی نتایج اجرای قانون «حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات» مورد بررسی قرار گرفته است.
بر اساس این گزارش؛ تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان از 55 به 7هزار (تا پایان سال 1400) افزایش یافته است. شتاب خوبی که همچنان ادامه داشته و تا امروز تعداد دانش‌بنیان‌های تاییدشده در کشور را به حدود 8 هزار شرکت رسانده است.
ارزیابی مرکز پژوهش‌های مجلس، از 8 چالش اساسی برای آینده زیست‌بوم نوآوری در کشور حکایت دارد که باید مورد توجه قانون‌گذاران و مجریان قانون قرار بگیرد.
طی یک دهه گذشته، روند تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان جدید به نسبت کل شرکت‌های تاییدشده در کشور، کاهشی بوده است؛ به طوری که در سال 1399، فقط 3 درصد تایید شده‌ها، تازه‌تاسیس بوده‌اند. دلیل این کاهش این است که فقط حدود 20 درصد دانش‌بنیان‌های نوپا قادرند به دانش‌بنیان تولیدی تبدیل شوند و مشکلاتی مانند کمبود منابع مالی، ضعف در جذب سرمایه و نداشتن قدرت رقابت، سبب شده است رغبت به تاسیس این شرکت‌ها کم شود. این‌که برخی شرکت‌های موجود بتوانند مجوز دانش‌بنیانی دریافت کنند اتفاق مثبتی است، اما برخی محققان معتقدند نوآوری‌ها، بیشتر در شرکت‌های کوچک و نوپا اتفاق می‌افتد.
بر اساس این گزارش؛ بیشترین دانش‌بنیان‌های تاییدشده در کشور در دسته فناوری اطلاعات هستند که عمده آنها در قالب استارتاپ فعالیت می‌کنند. اما ویژگی‌های خاص استارتاپ‌ها و هماهنگ نبودن ساختارهای دولتی، مشکلات عدیده‌ای در حوزه تأمین اجتماعی و امور مالیاتی برای آنها ایجاد کرده است.
سهم اندک دانش‌بنیان‌ها در صنایع غذایی
یکی دیگر از چالش‌های عنوان شده در گزارش مجلس؛ سهم اندک در حوزه کشاورزی، صنایع غذایی و زیست فناوری است. با توجه به نیاز مبرم کشور و همچنین سیاست‌های کلی برنامه هفتم که توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده، توسعه توان دانش‌بنیانی در حوزه کشاورزی، صنایع غذایی و زیست فناوری ضروری است اما تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان این دسته که طی یک دهه گذشته ایجاد شده، فقط 4 درصد کل دانش‌بنیان‌ها بوده است. ضعف در بهره‌مندی استان‌ها چالش بعدی دانش‌بنیان‌هاست. شکل گیری و فعالیت شرکت‌های نوپا در استان‌ها عمدتا بر اساس ویژگی‌های محیطی و اقلیمی است؛ اما این روند به صورت طبیعی و غیرآگاهانه شکل گرفته است. در صورتی که حتما لازم است توسعه این شرکت‌ها متناسب با آمایش سرزمینی، نیاز شرکت‌های بزرگ استانی و کاملا شفاف و هدفمند باشد. همچنین ارائه سالانه میزان اشتغال و فروش و صادرات محصولات دانش‌بنیان، از جمله آمارهای کلیدی برای تعیین نقش و سهم اقتصاد دانش‌بنیان است؛ اما این‌که کل درآمد شرکت‌های فعال این حوزه، درآمد دانش‌بنیان تلقی شود، منطقی نیست و این روند باید اصلاح شود. زمانی می‌توان چنین استدلالی داشت که میزان هزینه‌کردها در تحقیق و توسعه و اثر آن بر درآمد شرکت‌ها کاملا مشخص باشد.
یعقوبیان با اشاره به چالش خلق دانش بدون خروجی نوآورانه تصریح می‌کند: «با وجود عملکرد موفق کشور در خلق دانش، اما هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص به سمت ایجاد و توسعه کسب و کارهای نوآورانه موفقیت قابل قبولی نداشته است. به همین دلیل بعد از گذشت 10 سال، هنوز محیط سیاسی، محیط قانونی و محیط کسب و کار برای توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان مساعد نیست.»
نیاز کشور به تولید ماشین آلات صنعتی
یکی از حوزه‌هایی که مورد نیاز جدی کشور برای ورود دانش‌بنیان‌هاست، ورود در تولید ماشین‌آلات صنعتی است. ماشین‌آلات و تجهیزات فناورانه محصولات راهبردی و استراتژیکی هستند که ردپای آنها در همه صنایع مشهود و پررنگ است و در فرآیند تولید محصول نقشی موثر بازی می‌کنند.
در کنار این ماشین‌آلات؛ تجهیزاتی نیز تعریف شده‌اند با عنوان «تجهیزات پیشرفته» که فناوری استفاده شده در آنها در مقایسه با صنایع روز کشور در حد متوسط به بالا هستند و زیربنای توسعه‌یافتگی صنایع محسوب می‌شوند.
خودکفایی و ارتقای تولیدات ایران‌ساخت در این حوزه پیشرفت قابل توجهی برای کشور به همراه دارد. به گفته مسئولان معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، این معاونت چتر حمایتی خود را برای شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوران توانمند در تولید ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته گسترده است و آنها را در مسیر تجاری سازی محصولات یاری می‌کند.
حمایت‌هایی در حوزه توانمند‌سازی همچون توسعه بازار داخلی، مشاوره تخصصی کسب و کار، ارزش‌گذاری و تبادل فناوری، تبلیغات و اطلاع‌رسانی و تحقیقات بازار برای توسعه و غیره که توانسته این شرکت‌ها را به بازار نزدیک‌تر کند و بازار بومی این محصولات را رونق دهد.
بر همین اساس تاکنون 1735 شرکت دانش‌بنیان تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته مورد حمایت دولت قرار گرفته تا محصولات تولیدی آنها بتوانند نیازهای کشور را با کیفیت بالا و قیمت مناسب‌تر پاسخ دهند.
اما این میزان از حمایت برای پاسخ به نیاز صنعت کشور کافی نیست و شرکت‌های بیشتری باید در این حوزه وارد شوند.
ضرورت توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان کوچک
روح‌الله دهقانی معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری با اشاره به اهمیت شرکت‌های کوچک و نوآور در زنجیره‌های ارزش اظهار می‌دارد: «در حلقه‌های بالایی زنجیره ارزش عمدتا شرکت‌های بزرگ و متکی به دارایی‌های فیزیکی مشهود را شاهد هستیم، اما در حلقه‌های زیرین‌تر به شرکت‌های کوچک به لحاظ دارایی‌های فیزیکی و متکی به دارایی‌های نامشهود می‌رسیم. شرکت‌هایی که علی‌رغم برخورداری کمتر از دارایی‌ها و زیرساخت‌های فیزیکی، به واسطه دارایی‌های نامشهود و نوآوری، ارزش افزوده قابل توجهی خلق می‌کنند.» او می‌افزاید: «وقتی یک زنجیره ارزش شکل می‌گیرد حلقه‌های بالایی بر اساس سرمایه‌های ثابت ارزش‌گذاری می‌شوند؛ در مقابل هرچه به سمت پایین زنجیره حرکت می‌کنیم، دارایی‌های نامشهود ارزش پیدا می‌کنند و اتفاقا همین شرکت‌ها هستند که ارزش افزوده بالایی را به ارمغان می‌آورند.»
دهقانی با اشاره به اهمیت دارایی‌های فکری و نامشهود در توسعه اقتصادی می‌گوید: «وقتی 100 شرکت برتر دارایی‌های نامشهود را مطالعه می‌کردم متوجه شدم ۹۶ تا ۱۱۷ درصد از ارزش برخی از این شرکت‌ها، متعلق به دارایی‌های فکری و نامشهود است. بخش قابل توجهی از ارزش‌گذاری ارز در غرب، به همین دارایی‌های فکری تکیه زده است و بخش قابل توجهی از ارزش پولی و بانکی آمریکا را همین دارایی‌های فکری تعیین می‌کند.»
معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری، درخصوص نقش دارایی‌های فکری در پیشبرد اقتصاد دانش‌بنیان، تصریح می‌کند: «باورم این است تا زمانی که در اقتصاد دانش‌بنیان ارزش و جایگاه مالکیت فکری مشخص و تعیین نشود اتفاقی نخواهد افتاد.خوشبختانه بخش قابل توجهی از مسئولان نخبگان و مسئولان جامعه به اهمیت و ارزش مالکیت فکری
پی برده‌اند. یک شرکت خودرو‌سازی با هکتارها زیرساخت و چندین میلیارد دلار دارایی، تلاش می‌کند با استفاده از صدها کیلوگرم مواد اولیه مختلف خودرویی را به قیمت چند ده‌هزار دلار در بازار به فروش برساند، این در حالی است که یک شرکت دارویی در مساحتی هزارمتری، تنها چند گرم از یک دارو را به چند ده هزار دلار می‌فروشد. این مقایسه سود چند درصدی در مقابل چند صد درصدی اهمیت و جایگاه مالکیت فکری و اقتصاد دانش‌بنیان را نشان می‌دهد.»
معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری ابزار امیدواری می‌کند؛ «اقتصاد کشور در آینده نزدیک، به سوی حمایت و سرمایه‌گذاری روی ایده‌ها و شرکت‌هایی که از دارایی‌های نامشهود و مالکیت فکری ارزش‌های چندصد برابری ایجاد می‌کنند حرکت کند.»
ابعاد بسیار گسترده‌ای را برای ارزیابی عملکرد فعالان اقتصادی و بخش اقتصادی دولت در میزان تحقق شعار سال باید مورد ارزیابی قرار داد. برای این کار باید صبر کرد تا ماه‌های اولیه سال آینده آمارهای رسمی مرکز آمار منتشر شود. کارشناسان امیدوارند با تغییر نگاه دولتمردان به مسئله تولید و شرایط و ضوابط اطراف آن در آینده نزدیک تأثیر بیشتری روی اقتصاد کشور و معیشت مردم را شاهد باشیم.
مهم‌ترین شاخص از میان تمام شاخص‌های مطرح‌شده برای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، تأثیر آنها در مسیر تأمین نیازهای اساسی کشور باشد.