قدم‌های اساسی مجلس و دولت برای حفظ نخبگان
مسئله مهاجرت نخبگان علمی، پدیده‌ای است که از چند دهه پیش، ابعاد مختلفی از آن در کشور گستردهتر شده است. نیروهای انسانی نخبه و تحصیل کرده سرمایه‌های بدون جایگزینی هستند که به راحتی از کشور خارج می‌شوند. گاهی فریاد می‌زنند و چشم بر روی تمام آمال و آرزوهای خود می‌بندند و گاهی هم در سکوت چمدان‌های خود را بسته و از کشور خارج می‌شوند.
براساس گزارشی که از رصدخانه مهاجرت ایران منتشر شده، حدود ۸۵ درصد از دانشجویان در وضعیت برنامه‌ریزی یا نزدیک به مهاجرت هستند. طبق این آمار ۶۱ درصد از آنان برای مهاجرت برنامه‌ریزی کرده‌اند و ۲۴ درصد دیگر نیز به‌زودی و کمتر از یک سال آینده مهاجرت می‌کنند. در این بین گاهی سخنانی مبنی بر عادی بودن مهاجرت بین تمام کشورها منتشر می‌شود، اما مقایسه ایران با کشورهای دیگر حاوی نکات قابل توجهی است. طی بررسی‌های صورت گرفته از میان چهار دانشگاه برتر کشور میل به مهاجرت در دانشگاه صنعتی شریف ۷۰ درصد، علم و صنعت ایران ۶۶ درصد، دانشگاه تهران ۶۳ درصد و دانشگاه صنعتی امیرکبیر ۶۱ درصد است، به عبارتی میل به مهاجرت دانشجویان این دانشگاه‌ها بسیار زیاد است. با تمام این آمار و ارقام جای سؤال باقی است که چه اتفاقی رخ داده که دانشجویان نخبه ایرانی رفتن را به ماندن ترجیح داده‌اند؟!
آمار تاسفباری که هر میزان آن را بالا و پایین می‌کنیم مسیری غیر از عدم برنامه‌ریزی در حوزه نخبگان و ضعف عملکردی برخی از مسئولان برای ماندگاری نخبگان پیدا نمی‌کنیم.
اخیراً سخنگوی دولت خبر بازگشت ۲هزار و ۷۰۰ نخبه به کشور را منتشر کرد، که خبر خوب و امیدوار‌کننده‌ای است. این یعنی اراده جدی برای بازگشت نخبگان به کشور از سوی دولت وجود دارد. به نظر باید به این موضوع اساسی توجه شود که دلیل رفتن نخبگان باید بررسی و راه بازگشتن آنها فراهم شود. ضمن اینکه آمار دقیقی از تعداد نخبگان مهاجرت کرده نداریم یا لااقل نمی‌دانیم از این تعداد چند درصد از آنها را با چه مشوق‌ها و فرصت سازی‌های جدید می‌توانیم برگردانیم.
نکته مهم تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی در توجه به موضوع نخبگان است. تذکرهای مکرر ایشان به مسئولان نظام درخصوص نخبگان نشان دهنده اهمیت این موضوع از منظر حاکمیت است. ایشان در دیدار با صدها نفر از نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی، و دانشجویان آنها را آبروی ایران خواندند و افزودند: «همه به‌ویژه مسئولان و مؤثرین، در فضای کشور باید نخبگان علمی را جزو مهم‌ترین ثروت‌های کشور بدانند و از آنها حمایت کنند و نخبگان نیز ظرفیت‌ها و استعدادهای فردی خود را به سرمایه پیشرفت کشور تبدیل کنند.»
با یک حساب سرانگشتی، هزینه آموزش یک متخصص در ایران از دوره ابتدایی تا انتها، یک میلیون دلار می‌شود و سالانه ۴۰ هزار نفر از تحصیل کرده‌ها از کشور مهاجرت می‌کنند، در سال 1392 وزیر وقت علوم خروج استعدادها را سالانه ضرری معادل ۱۵۰ میلیارد دلار به کشور دانست، برآورد اخیر بانک جهانی این هزینه را ۴۰ الی ۵۰ میلیارد دلار در سال تخمین می‌زند. چنانچه ما همان یک میلیون دلار را برای پرورش یک متخصص در نظر بگیریم و به گفته سخنگوی دولت دو هزار و ۷۰۰ نفر در پنج سال گذشته به کشور بازگشته باشند، یعنی حدود دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به کشور بازگشته است با تمام این تفاسیر این میزان نخبه که از کشور خارج می‌شوند معادل چند چاه نفت است که ما به کشورهای توسعه یافته نه یک دستی بلکه
دودستی تقدیم می‌کنیم!
در همین رابطه، عضو شورای فرهنگ عمومی کشور در مورد مهاجرت بیش از‌اندازه نخبگان می‌گوید: در کشور سرمایه‌ها و منابع متعددی داریم که هیچ‌کدام به‌اندازه سرمایه انسانی ارزشمند نیست؛ مهم‌ترین سرمایه هر کشوری منابع مستعد انسانی آن است که می‌تواند اسباب تحول و پیشرفت کشور را فراهم کند، در این بین سرمایه‌های انسانی همچون نخبگان که سرمایه‌های بی‌بدیل، کم نظیر و حتی دست نیافتنی هستند و با خروجشان از کشور هزینه سنگینی را متحمل می‌شویم.
نماینده گرگان و آق قلا در مجلس شورای اسلامی می‌افزاید: نخبگان در میان رشته‌های تخصصی گوی سبقت را از دیگران ربوده‌اند و توانسته‌اند قله‌های صعود را نسبت به سایرین طی کنند؛ این گروه از سرمایه‌های انسانی دارای دانش، بینش و توانمندی برتری هستند که منشا اثربخشی و تحول خواهند بود، اگر قرار باشد کشور در تمام عرصه‌ها از اقتدار کافی برخوردار باشد بی‌تردید باید به نخبگان توجه جدی تری صورت پذیرد.
عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با تاکید به شنیدن صدای نخبگان در کشور، یادآور شد: با برگزاری جلسات و نشست‌ها مشکلات و موانع موجود در مسیر نخبگان را شناخته و درصدد رفع آنها باشیم، همان‌طور که امسال به سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری شده است باید نقش نخبگان در تحقق این شعار بیش از سایر سال‌های گذشته، باشد. این نماینده مردم در مجلس یازدهم با اشاره به قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب و کار، اظهار کرد: مجلس با تصویب این قانون تلاش کرد تا موانع تولید را از مسیر فعالان و نخبگان عرصه اقتصادی بردارد، باید نظارت برای اجرای این قانون مهم صورت پذیرد، از طرفی باید تسهیلات کم بهره برای حمایت از آنها پرداخت شود، تا‌اندیشه و نوآوری در همین کشور به واسطه همین نخبگان به منصه ظهور برسد. در ادامه رئیس‌فراکسیون دانشگاهیان مجلس شورای اسلامی در مورد مهاجرت نخبگان می‌گوید: رسیدگی به موضوعات نخبگان از مباحث جدی و قابل پیگیری تمام ارکان‌های نظام جمهوری اسلامی است؛ طبق فرمایشات مقام معظم رهبری نخبگان علمی و دانشگاهی از ارکان مهم پیشرفت کشور بوده و بدون هیچ مبالغه‌ای، موجب آبروی ایران هستند و در هر زمینه‌ای که دانشمندان ما ورود و تمرکز کردند، تحسین مجامع علمی جهان را برانگیختند بنابراین همه ما باید قدر آنها را بدانیم.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی ادامه داد: مجلس از طریق کمیسیون‌های تخصصی مطالبات مادی و معنوی نخبگان را پیگیری می‌کند تا بتواند حداقل خواسته‌های آنان را برآورده کند. این مطالبات از اشتغال گرفته تا حقوق مکفی و تامین مسکن را شامل می‌شود.
وی در ادامه یادآور شد: مجلس شورای اسلامی در دوره یازدهم افزایش حقوق اعضای هیئت علمی دانشگاه، قانون جهش تولید دانش بنیان، قانون صدور مجوزها و... را تصویب کرد که هر کدام به نوبه خود از قوانین حمایتی در حوزه حمایت از سرمایه‌های انسانی کشور است؛ فراکسیون دانشگاهیان مجلس در طی یک‌سال اخیر جلسات متعددی را با حضور نخبگان علمی و اساتید برتر دانشگاهی برگزار کرد و در هر دوره مشکلات و دغدغه آنها را از طریق کمیسیون‌های مرتبط پیگیری کرده است.
از سوی دیگر، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس یازدهم با اشاره به اقدامات مجلس برای ممانعت از خروج نخبگان از کشور گفت: در مهاجرت نخبگان نباید الفاظی نظیر فرار و خروج نخبگان به کار گرفته شود؛ گروهی با توانایی بالای فکری و علمی از کشور خارج شده و در سایر کشورها با عمل و دانش خود نام و پرچم ایران را به اهتزاز در می‌آورند، اگر این گروه به کشور بازگردند و به کشور خدمت کنند بسیار عالی است و اگر به ادامه فعالیت خود در سایر کشورها نیز بپردازند باز هم قابل تقدیر است چرا که افتخار جمهوری اسلامی ایران را به دنبال خواهد داشت. وی در ادامه تاکید کرد: باید در نظر داشته باشیم چه میزان از مسئولان و متولیان امر توانسته‌اند از ظرفیت نخبگان در داخل کشور استفاده کنند و از آنها بهره‌مند شوند، با تصویب قانون جهش
دانش‌بنیان در مجلس یازدهم و براساس مفاد متعددی از قانون مذکور، تمام اشخاصی که خلاقیت ویژه‌ای به خرج داده و یا شرکت‌های مبتنی بر دانش را ایجاد می‌کنند و می‌توانند براساس دانش افزایی علم را تبدیل به یک فناوری کرده و فناوری را تبدیل به تجاری سازی کنند از محل تجاری سازی و دانش جدید «ثروت» خلق کنند، برای این گروه مزایایی بسیاری در نظر گرفته شده است، حتی در تبصره 16 این قانون حدود 5 هزار میلیارد تومان به افرادی که به طرح دانش بنیان می‌پردازند اختصاص داده شد که متاسفانه تاکنون پرداخت این تسهیلات صفر بوده است.
وی با بیان اینکه مقاله نویسی نخبگی نمی‌آورد، تصریح کرد: حدود ۲۳۰۰ پرونده خلاقیت، نوآوری و طرح دانش بنیان به بانک‌ها ارائه شده است؛ صندوق‌های استانی تاکنون اقدامات موثری داشته‌اند، در نظر داشته باشیم مدرک دانشگاهی رسیدن به درجات بالای استادی نخبگی نمی‌آورد؛ نخبه کسی است که براساس تلاش و خلاقیت، مسئله و مشکلی از جامعه را حل کند، نمی‌توانیم کسانی را که به صورت متعدد اقدام به یادداشت و مقاله نویسی در سطح جهانی می‌کنند نخبه یاد کنیم. حتی برچسب نخبه به اساتید بر مبنای مقالات آی اس آی هم اشتباه محض است.
در عین حال، عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون فرهنگی در مورد مهاجرت نخبگان می‌گوید: عوامل متعددی می‌تواند در خروج نخبگان نقش داشته باشد، بیش از یک دهه است که توجه شایانی به بحث اشتغال دانشجویان بخصوص نخبگان صورت نگرفته و برخی از نخبگان ما احساس کردند که با توجه به توانایی‌ها و استعدادهای درخشانی که در برخی از رشته‌ها دارند، توانایی آنان بدرستی مورد استفاده قرار نگرفته است. نماینده تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس در مجلس شورای اسلامی با اشاره به نقش حمایتیِ گروهی از خروج نخبگان، یادآور شد: از سویی دیگر برخی از افرادی که حتی در بدنه دولت‌های پیشین بودند سعی داشتند که نخبگان را به مهاجرت از کشور تشویق کنند، بر اساس گزارش‌ها در دولت‌های قبل، برخی از اساتید دانشگاه‌ها نخبگان را شناسایی کرده و زمینه را برای مهاجرت آنان فراهم می‌کردند؛ این در حالی‌است که علاوه‌بر شناسایی این‌گونه افراد باید از این قبیل مهاجرت‌های بی‌رویه جلوگیری شود، دولت و بنیاد نخبگان باید مسیر را برای شکوفایی استعدادهای این عزیزان و به‌کارگیری آنها در مراکزی که متناسب با استعداد و تحصیلات آنها است، هموار کنند تا شاهد خروج مغزها از کشور نباشیم.
وی ادامه داد: برای اینکه یک ورزشکار به درجه‌ای برسد که قهرمان ملی یا جهانی شود، حتما باید یک‌سری شرایط را برای آنها فراهم کنیم، اما فردی که از بودجه کشور برای پیشرفت او هزینه شده تا به مقام قهرمان ملی و بین‌المللی برسد، نباید به راحتی به همه این زحمات پشت پا زده و کشور خود را ترک کند و در شرایطی که دست‌های سیاسی پشت پرده غالبا خارج نشین هستند از نبود قانون در این زمینه سوءاستفاده می‌کنند؛ شاید بهتر است که مانند بسیاری از کشورهای دیگر قوانینی برای حضور ورزشکاران در عرصه‌های بین‌المللی وضع و اجرا شود. عضو فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی خروج نخبگان را تهدیدی جدی در کشور دانست و افزود: در حال حاضر شرایط ویژه‌ای را برای کشور ما رقم زدند که در کشورهای دیگر این‌گونه نیست، همچنین، آن عِرق ملی و احترامی که باید یک ورزشکار، نخبه، هنرمند و یا هر فرد دیگری نسبت به کشور خود داشته باشد، مسئله‌ای است که باید به لحاظ فرهنگی در مورد آن کار شود و شهروندان یک کشور باید حرمت پرچم خود را حفظ کنند و همه این عوامل از مسائلی است که باید از طریق فرهنگ‌سازی و آموزش صورت پذیرد.
کلام پایانی استفاده از شیوه حکمرانی بهتر در بدنه دولت و استفاده از دانشجویان نخبه در حل مشکلات کشور بی‌تردید نه تنها موجب حل بسیاری از مشکلات می‌شود بلکه شاهد آینده‌ای روشن برای کشور خواهیم بود.به نقل از خانه ملت؛ محققان برجسته علمی ایران پیوسته از دولت‌ها درخواست داشته‌اند برنامه‌هایی برای حفظ و ماندن استعدادهای برتر در نظر گرفته شود، اما با تمام توصیه‌ها و پیشنهادات متعددی که داده شده، در دولت‌های گذشته گام‌های کمی برای ایجاد تسهیلات یا سایر مشوق‌ها برداشته است و تلاش نکرده تا جاذبه مهاجرت را کاهش دهد و امید می‌رود با حمایت‌های مجلس شورای اسلامی و دولت سیزدهم در مسیر حفظ نخبگان و تلاش برای بازگشت آنها گام‌های مؤثری را بردارد.