فرشته محیطی
انسان‌ها نمی‌دانند چه چیز برای آخرت آنان مفید و یا مضر است و اگر بدانند باز هم به سبب تاثیر هواهای نفسانی و وسوسه‌های شیطانی کارهایی را انجام می‌دهند که پس از مرگ دچار عذاب می‌شوند؛ زیرا برخی از کارهای انسانی چنان خطرناک است که از همان آغاز ورود به عالم برزخ، عذاب و کیفر آن کارها آغاز می‌شود و شخص نمی‌تواند از آن رهایی پیدا کند، مگر آنکه باقیات صالحاتی از خود به جا گذاشته باشد و او را به عنوان آثار و اعمال متاخر، یاری رساند.
نویسنده در این مطلب با نگاهی به آموزه‌های قرآن، تاثیر آثار و اعمال متاخر و باقیات صالحات را تشریح کرده است.
عذاب قبر و عالم برزخ پیش از قیامت
میان دنیا و آخرت، جهان و نشئه‌ای است که از آن به عنوان عالم «برزخ» یاد می‌شود. از خصوصیات این عالم این است که نه دنیا است و نه آخرت، در حالی که از برخی از ویژگی‌های هر یک از دو عالم دنیا و آخرت برخوردار است.
انسان‌ها پس از مردن وارد عالم برزخ می‌شوند و تا زمان قیامت در آن عالم هستند.(مومنون، آیه 100) بر اساس روایات تفسیری ذیل آیه، عالم برزخ را عالم قبر نیز می‌نامند. البته مراد همین قبر مادی دو متری نیست؛ زیرا چنان‌که گفته شد، عالم برزخ حائل میان دو عالم دنیا و آخرت بوده و از هر یک بهره‌ای از خصوصیات آنها را دارد، اما در همان حال، نه دنیا است و نه آخرت.
بر اساس روایات تفسیری، عذاب قبر و پرسش و پاسخ نکیر و منکر و بشیر و مبشر از جمله امور این عالم برزخ است. داستان سعد بن معاذ و عذاب قبر او به سبب تندخویی در خانه و با همسرش معروف است. (بحارالانوار چاپ جديد، ج6، ص 220 ) این قبیل روایات به روشنی نشان می‌دهد که عذاب و کیفر مردگان از همان آغاز ورود به عالم برزخ آغاز می‌شود و این‌گونه نیست که مردگان تا بعثت و رستاخیز، در عالم برزخ در آسایش و آرامش باشند و هیچ‌گونه عذاب و کیفری نسبت به اعمال خود نبینند؛ زیرا رستاخیز و بعثت در قیامت برای دادرسی نهایی و احکام ابدی برای دوزخ و بهشت ابدی است. پس همان طوری که بهشت و دوزخ اخروی وجود دارد، به یک معنا در عالم برزخ نیز بهشت و دوزخ برزخی وجود دارد و انسان‌ها بر اساس اعمال خویش در یکی از آنها به سر می‌برند. البته کسانی که وضعیت نامشخصی دارند بر اساس روایات تفسیری در حالت خواب هستند و هیچ‌گونه کیفر و پاداشی را در عالم برزخ تجربه نمی‌کنند؛ زیرا وضعیت آنان تا زمان قیامت همچنان نامشخص خواهد بود. اینان همان کسانی هستند که در قیامت به انتظار شفاعت هستند و در اعراف نظر به رحمت و شفاعت اولیای الهی دارند(اعراف، آیات 46 تا 48)؛ بر اساس روایات تفسیری، شفاعت در عالم برزخ نیست و هر کسی مواجه با اعمال خوب و بد خودش است.
اعمال پیش‌فرست و پس‌فرست و آثار اعمال
بر اساس آموزه‌های قرآن، اعمال انسانی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: اعمال پیش فرست و اعمال پس فرست. اعمال پیش فرست کارهایی است که شخص در زمان حیات خود و پیش از مرگ انجام داده و فرستاده است و اعمال پس فرست
آن دسته از کارهایی است که آثار آن پس از مرگ به انسان می‌رسد که به آن باقیات صالحات یا باقیات طالحات(ناصالح) گفته می‌شود. خدا در قرآن بارها به این اصل اساسی توجه داده که اعمال انسان تنها همان چیزی نیست که خود انجام می‌دهد و پیش می‌فرستد، بلکه شامل آثار اعمال نیز می‌شود. از جمله می‌فرماید: نکتب ما قدموا و آثارهم؛ ما هر چیزی که پیش فرستادید و آثار شما را می‌نویسیم.(یس، آیه 12) در جایی دیگر می‌فرماید: علمت نفس ما قدمت و اخرت؛ هر نفس می‌داند چه چیزی پیش یا پس فرستاده است.(انفطار، آیه 5) همچنین خدا پس از هشدار نسبت به مال و فرزندان به عنوان زینت زندگی دنیوی می‌فرماید: و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا؛ باقیات صالحات [= ارزش‌های پایدار و شایسته‌] ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‌تر است!.(کهف، آیه 46) و نیز می‌فرماید: و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر مردا؛ و آثار شایسته‌ای که (از انسان) باقی می‌ماند، ثوابش در پیشگاه پروردگارت بهتر و عاقبتش خوب‌تر است! (مریم، آیه 76)
بر اساس روایات تفسیری، باقیات صالحات به هر عملی گفته می‌شود که آثار آن پس از شخص نیز باقی بماند. از جمله این موارد می‌توان به ساخت مساجد، حسینیه‌ها، جاده‌ها، پل‌ها، بیمارستان‌ها، مدارس، ایجاد قنات، احداث چاه‌ها و دیگر کارهای عام المنفعه و نیز سنت‌ها و روش‌های نیک در میان مردم چون سنت پیاده‌روی اربعین، ایجاد مواکب حسینی و برپایی شعائر الهی در میان مردم، همچنین فرزندان صالح و مانند آنها اشاره کرد.
باید توجه داشت همان طوری که انسان کارهای نیک را پیش می‌فرستد، ممکن است کارهای بدی را نیز پیش بفرستد؛ همچنین ممکن است به جای باقیات صالحات، باقیات طالحات (اعمال ناصالح و بد) داشته باشد که نفرین عمومی مردم را به دنبال دارد. فرزند نابکار و پایه گذاری سنت‌های بد و غلط مانند تحریک و تشویق به بی‌حجابی و تغییر سبک زندگی مردم از شریعت محوری به دنیامحوری، تغییر در قوانین شفاهی و کتبی به نفع ظالمان و مستکبران و مانند آنها از مصادیق باقیات صالحات است که آثار آن دامنگیر شخص پس از مرگ می‌شود. بر اساس روایات، گاه می‌شود که شخص پس از مرگ به عذاب‌هایی دچار می‌شود که عمل زشتی نسبت به آن نداشته، اما کاری کرده که پس از مرگ دیگران تشویق و ترغیب به کاری زشت شده‌اند؛ به عنوان نمونه کتاب و مقاله یا نقاشی داشته که پس از مرگ او منتشر شده و موجب گمراهی و فساد دیگران شده است. از همین رو خدا به مردم هشدار می‌دهد که همه چیز خواه پیش فرستاده و یا پس فرستاده‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. بنابراین، فرشتگان در حال نگارش تنها الفاظ و کارهایی نیستند که شخص در حال حاضر در زندگی خود انجام می‌دهد، بلکه علاوه‌بر کارهایی که از او صادر می‌شود و آثار و عواقب آن نیز نگاشته و ثبت می‌شود.(ق، آیه 18؛ یس، آیه 12؛ انفطار، آیه 5)
رهایی مردگان از عذاب برزخی
با باقیات صالحات
از نظر آموزه‌های قرآن، انسان پس از مرگ نیز برای خود اعمالی از خوب و بد فراهم می‌آورد. این اعمال تاخیری یا پس فرست که آثار عمل اوست، شخصیت و شاکله او را شکل می‌بخشد. بنابراین، این‌گونه نیست که شخص تنها با اعمالش در دنیا خودش را بسازد، بلکه آثار اعمال او نیز پس از مرگ او را در عالم برزخ می‌سازد. این ساختن می‌تواند مثبت یا منفی باشد. از نظر قرآن کسانی که با اعمال بد کارشان را در دنیا شروع کردند، آثار آن اعمال همچنان تا زمانی که به عنوان باقیات طالحات وجود دارد، برای آنها خواهد بود. در مقابل، اگر کسی اعمال زشتی داشته و خودش را در عالم برزخ گرفتار کرده باشد، اگر باقیات صالحاتی را داشته باشد، آثار آن اعمال صالح که باقی و برقرار در دنیا است، او را در عالم برزخ می‌سازد و وضعیتش را بهبود می‌بخشد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: روزی حضرت عیسی بن مریم(ع) از قبری گذشت که صاحب آن عذاب می‌کشید. سال بعد نیز بر همان قبر گذشت، اما دید که دیگر عذاب نمی‌شود. عرض کرد: پروردگارا، پارسال که از این گور گذشتم صاحبش را عذاب می‌کردند، امسال که می‌گذرم عذابش نمی‌کنند. خدا به او وحی کرد: یا روح الله‌،قد ادرک له ولد صالح فاصلح طریقا و آوی یتیما فغفرت له بما عمل ابنه؛‌ای روح‌الله، فرزند صالحی از او بزرگ شد و راهی را تعمیر نمود و یتیمی را سرپرستی کرد. من هم به خاطر کارهای فرزندش او را آمرزیدم.(وسائل الشیعه، ج 11، ص 560، حدیث 2)
از این روایت و مانند آنها دانسته می‌شود که می‌توان عذاب عالم برزخ را از مردگان با اعمال خوب برداشت. بر این اساس، فرزندانی که دوست دارند وضعیت والدین آنان در عالم برزخ تغییر کرده و بهبود یابد، می‌توانند با انجام کارهای نیک و خوب وضعیت والدین خود را بهبود بخشند. از نظر قرآن، برخی از کارها تاثیرگذارتر از برخی دیگر است. از همین رو خدا در قرآن بارها از بندگان می‌خواهد تا «احسن» (نیکوترین) را بشناسند و بدان گرایش یابند و در مقام «محسنین» به کارهایی اقدام کنند که نیکوترین آنها است. خدا می‌فرماید: به بندگانی بشارت ده که وقتی سخنی را می‌شنوند از نیکوترین آنها پیروی می‌کنند. آنان همان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده،و آنها همان مغزشناسان و اولوا الالباب(خردمندان) هستند.(زمر، آیه 18)
در حقیقت از نظر قرآن، خردمندان که مغز و باطن هر چیزی را می‌شناسند و به عمق و ژرفای حقیقت هر چیزی می‌رسند، در کارهایشان دنبال نیکوترین‌ها می‌روند؛  زیرا آنان میان نیک و نیکوتر و نیکوترین، به برترین آنها گرایش دارند که بیشترین سود را به آنان می‌رساند.
پیامبران نیز به مومنان فرمان می‌دهند تا میان اعمال گوناگون صالح، برترین‌ها و نیکوترین‌ها را انتخاب کرده و انجام دهند: امر قومک یاخذوا باحسنها؛ (به موسی دستور دادیم) به قوم خویش فرمان ده تا نیکوترین دستورها را برگیرند.(اعراف، آیه 145) از نظر آموزه‌های قرآن، برترین‌ها در میان اعمال، نماز و زکات است.(بقره، آیات 2 و 3؛ مدثر، آیات 43 و44) شخص اگر خود اهل نماز باشد، می‌تواند از عقبات و گردنه‌های اخروی عبور کند، لذا اگر فرزندان و خویشاوندان‌، نمازهای مردگانشان را قضا کنند و یا حقوق واجب شرعی باقی مانده بر عهده آنان را بدهند موجب رهایی‌شان از عذاب خواهند شد. همچنین در بخش زکات و صدقات نیز بهترین کار آن است که انسان آن را به شکل «طعام» و به دست خود به کسانی بدهد که واقعا نیازمند هستند. از این رو اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان مقربان درگاه الهی و سرمشق مومنان، به اطعام توجه خاصی داشته و برای خدا به مسکین و فقیر و اسیر اطعام می‌کردند.(انسان، آیات 6 تا 9) چنان‌که در قرآن بارها بر اطعام نیازمندان با عنوان «طعام المسکین» تاکید شده است.
البته شکی نیست که «مسکین» به عنوان کسی که توان حرکتی ندارد یا اصولا در اقتصاد از سطح فقر پایین‌تر قرار گرفته و هیچ سرمایه‌ای برای تولید ندارد، نیازمندترین شخص در میان افراد جامعه است. از همین رو خدا در قرآن، اطعام مسکین را به عنوان یکی از مهم‌ترین اعمال صالح بر می‌شمارد که انسان را از گردنه‌های سخت روز قیامت عبور می‌دهد. خدا در قرآن به‌صراحت می‌فرماید: ما ادراک ما العقبه‌،فک رقبه‌،او اطعام فی یوم ذی مسغبه، یتیما ذا مقربه او مسکینا ذا متربه؛ تو چه می‌دانی گردنه‌های سخت چیست؟ (آن عبارت است از) آزاد کردن برده یا طعام دادن در روز گرسنگی و قحطی به یتیمی خویشاوند یا یا به فقیر مضطرّ خاک نشین...(بلد، آیات 11 تا 16)
پس اعمال صالحی که موجب عبور شخص از عقبات اخروی می‌شود، می‌تواند نقش بسیار مفید و سازنده‌ای برای عبور مردگان از این عقبات داشته باشد و حتی آنان را نجات بخشد. لذا اگرکسی می‌خواهد برای مردگان خویش کاری کند، نیکوترین عمل صالح این موارد پیش گفته است.
همچنین از نظر قرآن کسی که به مسکین طعام ندهد، خود را گرفتار دوزخ می‌کند.(مدثر، آیه 44) پس اطعام دادن مسکین عاملی برای رهایی از دوزخ است. همین عمل اگر از سوی فرزندان به نیت ثواب بر مردگان انجام شود، می‌تواند مردگان را از عذاب قبر در عالم برزخ رها سازد. البته حق واجبی در هر مال برای سائلان و محرومان در نظر گرفته شده است(معارج، آیات 24 و 25؛ ذاریات، آیه 19) که دادن آن‌، جز اقامه قسط نیست و مومنان به عنوان قوامین بالقسط و شهداء لله(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8) بر خویش وظیفه می‌دانند که به واجب دینی عمل کنند و قسط و سهم سائلان و محرومان را بدهند و این‌گونه اقامه قسط کرده و در جرگه مقسطین(عدالت پیشگان) که محبوبان خدا هستند قرار گیرند.(مائده، آیه 42؛ حجرات، آیه 9؛ ممتحنه، آیه 8) بنابراین، هر گونه عمل صالح برای مردگان از سوی بازماندگان می‌تواند نقش مثبتی در احوال مردگان داشته و حتی عذاب را از آنان بردارد؛ اما برخی از اعمال صالح که نیکوترین شمرده می‌شوند، تاثیرات سازنده تری دارد که انجام آن آثار خود را در عالم برزخ نشان می‌دهد.در همین راستا برخی از اعمال خاص چون زیارت عاشورا و زیارت کربلا که در حکم حج مقبول است، اگر برای میت انجام شود جزو همین نیکوترین کارها است که تاثیر فوق‌العاده و سریع در اوضاع و احوال مردگان خواهد داشت.