بازگشت صنعت فضایی به ریل پیشرفت
صنعت هوا و فضا، یکی از صنایع مهم و استراتژیک برای کشورمان محسوب می‌شود که در کنار دیگر صنایع علاوه‌بر تأمین نیازهای روز مردم می‌تواند موجب درآمدزایی برای کشور گردد. این صنعت جهش‌های خوبی پس از انقلاب داشته اما هنوز به جایگاه حقیقی خود نرسیده و با توجه بیشتر مسئولان، ظرفیت رسیدن به موفقیت‌های بیشتر را داراست.
کشورمان به‌عنوان یکی از 10 کشور دارای قابلیت بومی صنعت فضایی در جهان همواره با فراز و نشیب‌های گوناگونی در این حوزه رو‌به‌رو بوده است.
بر پایه برنامه چهارم توسعه، ایران باید سالیانه یک ماهواره به فضا پرتاب کند که هم اکنون سه‌نقطه مداری بین‌المللی 26، 34 و 47 درجه شرقی در اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) به نام ایران ثبت شده است.
پیشرفت‌های صنعت فضایی پس از انقلاب اسلامی
قرار بود سه ماهواره «زهره، سینا و مصباح» در 2 سال اول برنامه چهارم توسعه در مدار قرار بگیرند اما هر کدام از این ماهواره‌ها به سرنوشتی خاص دچار شدند و فرایند پرتاب آنها در زمان‌های خاص متوقف شد.
ایرنا در این باره می‌نویسد: سینا از جمله ماهواره‌هایی است که از دل زمین کنده شد و در فضا آرام گرفت. این ماهواره در آبان 1384 خورشیدی وارد فضا و با پرتاب سینا به فضا ایران جزو چهل و سومین کشور صاحب ماهواره در جهان شد. ماهواره سینا نخستین ماهواره ایرانی به شمار می‌رود که با کمک شرکت‌های روسی پایلوت و آپتک و مشارکت کارشناسانی از شرکت صنایع صاایران، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مؤسسه مهندسی نقشه‌برداری ساخته شد. سینا ماهواره‌ای مطالعاتی- تحقیقاتی بود که در بررسی منابع زیرزمینی و عواقب ناشی از حوادث غیرمترقبه به کار می‌رود.
ماهواره مصباح قرار بود با نصب بر روی یک ماهواره به همراه یک موشک روسی از پایگاه فضایی Plesetsk در نزدیکی مسکو به مداری در هزار کیلومتری سطح زمین پرتاب شود. البته پرتاب این پروژه به سال‌های 1370 تا 1371 خورشیدی بازمی‌گردد.
در سال 1376 خورشیدی موافقت‌نامه‌ای برای ساخت ماهواره مصباح میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به امضا رسید و پس از آن ساخت نمونه آزمایشگاهی آغاز شد و در یک حرکت مشترک و باهدف ایجاد فناوری ماهواره و نیروی انسانی متخصص در زمینه این فناوری در کشور، طرح ماهواره مصباح به اجرا درآمد و بر اساس موافقتنامه این دو وزارتخانه، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، مسئول اجرای مشترک طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره مصباح در مدار ارتفاع پایین (LEO) جهت تحقق اهداف فوق شدند.
در خرداد 1380 خورشیدی مرحله ساخت نمونه آزمایشگاهی ماهواره به پایان رسید و همزمان اقدامات برای انجام‌دادن مراحل بعدی شامل ساخت نمونه مهندسی و نمونه فضایی آن آغاز شد.
سرانجام نخستین ماهواره ایرانی مصباح که به کمک ایتالیا ساخته شده بود در 6 مرداد 1384 خورشیدی و در روزهای نخست دولت نهم وارد ایران شد و در 15 همان ماه با حضور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزیر علوم و تحقیقات و فناوری در مرکز تحقیقات مخابرات ایران پرده‌برداری شد اما هرگز به فضا
نرفت.
کارشناسان معتقدند با وجود ضرورت ارسال این ماهواره به فضا اما با گذشت چندین سال و به دلایلی نامعلوم هنوز این ماهواره روی زمین مانده است و در نوبت پرتاب قرار دارد.
پرتاب موفقیت‌آمیز امید
ماهواره امید، در 1387 به فضا پرتاب و دومین پرتاب ماهواره‌بر سفیر با حمل نخستین ماهواره امید با موفقیت انجام شد و نام مبارک امام عصر (عج) را در فضا تصویر کرد. این ماهواره در هر 24 ساعت، 15 بار به دور زمین چرخیده و گزارش‌هایی سنجشی به ایستگاه‌های زمینی در ایران ارسال کرده است. ناسا نیز تأیید کرد که این پرتاب موفقیت‌آمیز بود. ماهواره امید از نوع ماهواره سبک است و به‌وسیله ماهواره‌بر سفیر 2 در مدار قرار گرفت.
این ماهواره با هدف برقراری ارتباطات متقابل ماهواره و ایستگاه زمینی، تعیین مشخصات مداری و دورسنجی مشخصات زیرسامانه‌ها، در مدار زمین قرار داده شده بود.
ماهواره نوید نیز در سال 1390 به فضا پرتاب شد. تصویربرداری از زمین با وضوح تصویر 750 متر و استفاده از صفحات خورشیدی برای تأمین بخشی از برق ماهواره، ویژگی‌های اصلی این ماهواره است.
پرتاب ماهواره نوید با استفاده از ماهواره‌بر «سفیر نوید» که در سازمان هوا فضای وزارت دفاع توسعه‌یافته است، انجام گرفت. ماهواره ایرانی نوید
50 کیلوگرم وزن دارد و برای تزریق در مداری با ارتفاع 370 کیلومتر طراحی شده است که دارای طول عمر مداری دو ماهه بوده و هر شبانه‌روز 6 بار از فراز ایران عبور می‌کند و در دید ایستگاه‌های زمینی قرار می‌گیرد. این ماهواره به‌وسیله دانشگاه علم و صنعت طراحی شد که مأموریت سطح یک آن تصویربرداری از سطح زمین در طیف مرئی با قدرت تفکیک مناسب برای مأموریت محوله و ارسال تصاویر و اطلاعات پایشی سیستم در مدار LEO به ایستگاه‌های زمینی است.
ماهواره فجر هم به‌وسیله گروه فضایی شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران) و با همکاری بخش‌های خصوصی و دانشگاهی کشور توسعه‌یافته ساخته شد. این ماهواره در سال 1393 به فضا پرتاب شد که تاکنون تصاویری بادقت بالا به ایستگاه زمینی ارسال کرده است. مأموریت در نظر گرفته شده برای ماهواره فجر انتقال مداری، عکس‌برداری برای نقشه‌برداری و هواشناسی و برخی محموله‌های تحقیقاتی است.
با استفاده از ماهواره فجر آزمایش و صحت‌سنجی فناوری‌های به‌کاررفته در ماهواره‌های بعدی ممکن شده و بهبود زیر سامانه‌های پردازش و افزایش ارتفاع و عمر مداری از جمله وظایف ماهواره فجر خواهد
بود. در نهایت ماهواره ایرانی «پیام» در 25 دی 1397 با ماهواره‌بر ایرانی «سیمرغ» به فضا پرتاب شد اما بنا به اعلام وزیر ارتباطات دولت دوازدهم، این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفته است.
طراحی ماهواره پیام از سال 1384 آغاز شد.
این ماهواره با وزن 100 کیلوگرم از سری میکرو ماهواره‌های توسعه فناوری فضایی بود که به منظور انجام مأموریت تصویربرداری طراحی و ساخته شده بود. ارتفاع مداری طراحی شده برای ماهواره پیام 500 کیلومتر و با شیب مداری
55 درجه و تصاویری با دقت 45 متر ارسال می‌کرد و پیش‌بینی اولیه حاکی از این بود که حدود سه سال در مدار زمین باقی خواهد ماند. پیام سه مأموریت تصویربرداری، ذخیره و ارسال داده‌ها را برعهده داشت اما این ماهواره در مدار فضا آرام نگرفت.
ضرورت تعقیب ترک فعل‌های گذشته
ایجاد و توسعه زیرساخت‌های ماهواره‌ای یکی از اولویت‌های سازمان فضایی ایران به شمار می‌رود که اگر بتواند در این زمینه به تثبیت کامل چرخه فناوری فضایی برسد در واقع نخستین کشور منطقه و شانزدهمین کشور جهان خواهد بود. دولت آمریکا و برخی متحدان اروپایی به‌شدت مخالف تلاش‌های ایران برای کسب دانش فضایی و به‌ویژه در حوزه ابزارهای پرتاب بومی آن هستند.
قرار گرفتن کشور بین 10 کشور فضایی جهان ثمره بیش از 4 دهه تلاش و مجاهدت فرزندان این سرزمین بوده و اکنون ایران از جایگاهی قابل‌اتکا در این صنعت بین کشورهای معدود صاحب این فناوری برخوردار است؛ صنایع «های‌تک» و مرزهای دانش برای هر کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌های آن کشور، قابلیت معامله ندارد و صنایع فضایی به‌عنوان یک صنعت «های‌تک» باید موردتوجه جدی باشد و نباید این حوزه را فدای مراودات بین‌المللی کرد. موضوعی که در دولت‌های یازدهم و دوازدهم به‌شدت مورد بی‌توجهی قرار گرفت.
کارشناسان در این باره می‌گویند: «مسئولان دولت دوازدهم باید به این پرسش مبنایی پاسخ دهند که چرا سرعت پیشرفت صنایع فضایی از زمان توافق ضعیف برجام کند شد؟ این موضوع از سوی دستگاه‌های نظارتی و امنیتی باید دنبال شود چرا که هیچ کشوری دانش «های‌تک» خود را به هر قیمتی در اختیار کشورهای دیگر قرار نمی‌دهد و این دانش می‌تواند در طولانی‌مدت برای کشورمان ثروت‌آفرینی داشته باشد.»
نگاه مثبت دولت سیزدهم به صنعت فضایی
پس از 11 سال تعطیلی شورای‌عالی فضایی با روی کار آمدن دولت سیزدهم، بالاخره اواسط آذرماه اولین جلسه شورای‌عالی فضایی با حضور رئیس‌جمهور تشکیل شد.
آیت‌الله رئیسی در این جلسه با تأکید بر اهمیت صنعت فضایی در جهان می‌گوید: «صنعت فضایی دیروز تنها مظهر اقتدار کشورها بود اما امروز به‌عنوان یکی از پیشران‌های اقتصادی مطرح است و در آینده نزدیک به‌عنوان بخشی از زیرساخت حکمرانی در حوزه‌های مختلف تجاری و اقتصادی و امنیتی خواهد بود.»
او با اشاره به نقش این شورا در سیاست‌گذاری و ترسیم نقشه راه برای توسعه صنعت فضایی کشور اظهار می‌دارد: «اینکه بعد از نزدیک به ۱۱ سال اولین جلسه شورای‌عالی فضایی تشکیل می‌شود، نشان‌دهنده عزم این دولت برای توسعه صنعت فضایی است. ما باید به‌سرعت و با برنامه‌ریزی دقیق و منسجم، به فناوری تثبیت شده برای مدارهای (LEO) برسیم و در گام بعد باید با برنامه‌ریزی دقیق و کار مجاهدانه، به‌سرعت به سمت مدار ۳۶ هزار کیلومتری (GEO) حرکت کنیم.»
رئیس‌جمهور تأکید می‌کند: «اگر در صنعت فضایی حضور نداشته باشیم مجبور خواهیم شد در اتوبان ساخته شده توسط دیگران حرکت کنیم. صنعت فضایی یک نوع بازدارندگی برای تعرض دشمنان به کشور
ایجاد می‌کند.»
با سرعتی که دنیا در حال فتح فضا است، آیا ما می‌توانیم جایگاه خود را در این صنعت پیدا کنیم؟ سهم ما در آینده از این صنعت در حال توسعه چقدر خواهد بود؟
کورش رکنی، متخصص حوزه هوا و فضا در پاسخ به این سؤالات می‌گوید: «کشور ما توانایی و ظرفیت رسیدن به جایگاهی مناسب در صنعت فضایی را دارد، به‌شرط آنکه اراده کافی از سوی حاکمیت و سیاستگذاران برای استفاده از توانایی و ظرفیت‌ها وجود داشته باشد.»
رکنی ظرفیت‌های صنعت فضایی کشور را نیروی انسانی متخصص و منابع و ذخایر طبیعی کشور عنوان کرده و می‌افزاید: «این ظرفیت‌ها در بسیاری از کشورها وجود ندارد، اما به‌وفور در کشور ما یافت می‌شود. برای بررسی درست چگونگی دستیابی به جایگاه مناسب در صنعت فضایی، نیاز به قیاس آن با فناورهای دیگر است که اکنون در آنها به موفقیت‌هایی دست پیدا کردیم، از جمله آنها فناوری هسته‌ای و نانو است.»
او با تأکید بر اینکه حاکمیت در این فناوری‌ها سرمایه‌گذاری مناسبی انجام داده، تصریح می‌کند: «با زیرساخت‌های خوبی که حاکمیت در حوزه هسته‌ای و نانو ایجاد کرده است، اکنون شاهد رشد و توسعه در این حوزه‌ها هستیم. البته در این حوزه‌ها نیز تنها رسیدن به فناوری کافی نیست و باید بهره‌برداری حداکثری و خلق ثروت در دستور کار حاکمیت
قرار گیرد.»
به گفته این کارشناس صنعت فضایی، لازم است حاکمیت شرکت‌های خصوصی را برای استفاده از این بستر و خلق ثروت ترغیب کند. او معتقد است: «موفقیت در این حوزه‌ها نوعی تجربه پیشین برای کشور است که می‌توان برای ایجاد و موفقیت در صنعت فضایی از آنها الگو گرفت.»