پرسش:
سوءظن در رفتار و تعاملات اجتماعی انسان چیست و شاخص‌های آثار و پیامدهای آن کدام است؟
پاسخ:
مفهوم سوءظن
سوءظن یکی از رذایل اخلاقی است که علمای اخلاق آن را نتیجه جبن و ضعف نفس می‌شمارند.
معنای سوءظن این است که انسان با کوچکترین خاطره بدی که در ارتباط با غیر و دیگران به ذهنش بیاید آن را در حد گمان بپذیرد و آثارش را بر آن مترتب کند! گفته می‌شود که اگر این حالت در انسان باشد، کشف از کثیفی و خبث درونی انسان می‌کند، یعنی چنین روحی، یک روح ‌آلوده است! مثلا به کسی برخورد می‌کند و عملی از او می‌بیند یا حرفی از او می‌شنود، بعد در ذهنش وارد می‌شود که او از این عمل یا حرف، هدف‌گیری بدی کرده بود. وقتی این به ذهن وارد شد، روی آن کار می‌کند! خطورات ذهنی این‌‌گونه است که اول می‌آید، و آن موقعی که انسان روی آن کار کند، ثبت و ضبط می‌گردد، و آن را به حد گمان می‌رساند! یعنی ابتدا احتمال است که به پنجاه درصد شک هم نمی‌رسد، اگر انسان پیوسته روی آن کار کند و آن پنجاه درصد را هم رد کند و به شصت تا هشتاد درصد برسد، این حالت گمان است که اگر آثار آن را مترتب کند، به این حالت سوءظن می‌گویند! بنابراین صرف ورود خطورات ذهنی سوءظن نیست.
امام علی(ع) می‌فرماید: «ضع امر اخیک علی احسنه» اگر از برادر مسلمان و مومن خود فعلی دیدی یا سخنی شنیدی، آن را خوب توجیه کن! اما نه به صورت مطلق. (الکافی، ج 2، ص 362)
اقسام سوءظن
یک وقت انسان نسبت به انسانی هم‌نوع خود گمان بد می‌برد و یک وقت نسبت به خالق و آفریدگارش! یعنی سوءظن به مخلوق و سوءظن به خالق که منشأش عدم رجا است. به هر حال سوءظن و بدگمانی به طور مطلق نهی شده است و از رذایل اخلاقی به شمار می‌آید. اما
آثار و پیامدهای سوءظن
1- گناه کبیره غیبت
سوءظن موجب غیبت می‌شود. چه بسا یکی از معصیت‌هایی که از سوءظن متولد می‌شود، غیبت است که از گناهان کبیره به حساب می‌آید.
2- تحقیر برادر مومن
سوءظن موجب تحقیر برادر مومن و کوچک جلوه دادن او می‌شود. بنابراین یکی از نتایج سوءظن مسئله تحقیر است.
3- کوتاهی در مراعات حقوق برادری
گمان بد موجب می‌شود که انسان نسبت به لوازم و حقوق برادری که در آموزه‌های وحیانی دین اسلام آمده، کوتاهی کند.
مانند: تقدم در سلام کردن، عیادت هنگام مریض شدن و هنگام تشییع جنازه و...
4- برتردانستن خود از دیگران
نتیجه سوءظن از نظر روانی این خواهد بود که انسان خودش را بهتر از دیگران بداند، و خودپسندی نیز یکی از رذایل اخلاقی است. خودپسندی اگر در روح انسان نهادینه شود، اتوماتیک‌وار و بدون توجه به ناخودآگاه خودش را بهتر از دیگران به حساب می‌آورد!
5- عیب‌جویی از دیگران
سوءظن یکی از ریشه‌هایی است که اگر رذیله دیگری در انسان باشد، رشد می‌کند، و اگر نباشد تولید می‌شود، و آن رذیله عیب‌جویی از دیگران است. اگر این حالت جست‌وجو نسبت به عیب دیگران در انسان باشد، سوءظن می‌آید و آن را تقویت می‌کند ولی اگر این حالت در انسان نباشد، بعد از آمدن سوءظن، برای عیب‌جویی نسبت به دیگران زمینه‌سازی می‌شود.
6- نفاق و دورویی
سوءظن برای انسان نفاق به وجود می‌آورد، چرا که گمان بد به برادر مومن نمی‌تواند یک برخورد صحیح، سالم و باصفا به همراه داشته باشد! لذا اگر بخواهد ظاهرا با او راه بیاید، مجبور می‌شود آنچه را که در ظاهر عمل می‌کند غیر از آن چیزی باشد که در باطن دارد.
7- فساد در جامعه
سوءظن افراد، جامعه را به فساد می‌کشد، چرا که اینها در برخوردها و گفتارهایشان دوگانه و دورو هستند، و همین بیماری و رذیله را به طرق مختلف در سطح جامعه گسترش می‌دهند، و حس بدبینی را در جامعه زنده می‌کنند.