آرامش خانه با همدلی و بردباری خانواده در مشقت کرونایی
گالیا توانگر
از یک سو کشمکش بر سر رعایت کامل دستورالعمل‌های بهداشتی بین مادر خانواده و اعضا برپاست و از سوی دیگر فشارهای اقتصادی روان پدر خانواده را به افسردگی کشانده است. دراین‌بین هیچ‌کس نمی‌تواند قطعاً به این پرسش پاسخ دهد که یقیناً کرونا چه زمانی از بین خواهد رفت؟ خانه‌نشینی فرزندان هم شرایط را قوزبالاقوز کرده است.
وقتی انسان‌ها در فضای کوچک و به مدت زیاد کنار هم قرار می‌گیرند، زمینه برای کنترل همدیگر، برخورد و مشاجره بیشتر فراهم و اضطراب در خانواده افزایش می‌یابد، چراکه افراد خانواده به‌ویژه والدین سعی می‌کنند نگرانی‌های ناشی از شیوع این بیماری را با کنترل اعضا خانواده کم کنند که در نتیجه آن مجموعه‌ای از تنش‌ها ایجاد می‌شود.
برای اینکه والدین در مورد تربیت بچه‌ها همیشه مثل هم فکر نمی‌کنند، این روزها به دلیل در خانه ماندن والدین، ناهماهنگی تربیتی بیشتر خود را نشان می‌دهد و گاهی اوقات تقابل پدر و مادر ممکن است شدت بیشتری به خود بگیرد که همین موارد فضای استرس را در خانواده افزایش می‌دهد.
مشکلات دیگری که این روزها به‌واسطه کرونا به وجود آمده، بخشی از افرادی هستند که از قبل سابقه بیماری‌های جسمانی و روان‌شناختی زمینه‌ای داشته‌اند که این شرایط باعث تشدید وسواس و اضطراب در آنها شده و فشاری مضاعف بر آنان وارد شده است.
چقدر در خانه بمانیم؟!
این روزها به دلیل وجود ویروس کرونا و ضرورت در خانه ماندن، مسائلی چون یاس، اضطراب، خستگی و ناشکیبایی تا حدود زیادی بر فضای خانواده‌ها سایه‌انداخته است، خیلی‌ها از ماندن در خانه خسته‌اند و دائم از طولانی شدن دوران شیوع ویروس کرونا، پرخاشگری‌ها، ناراحتی و بگومگوهای ناشی از در کنار هم بودن این ایام، گلایه‌مند هستند.
سعیدی یک شهروند تهرانی می‌گوید: «چقدر در خانه بمانیم؟! خسته و افسرده شدیم، تا کی باید این وضعیت را تحمل کنیم؟ چقدر دست‌ها را بشوییم و فضا و وسایل خانه را ضدعفونی کنیم؟»
موسویان شهروندی دیگر می‌گوید: «وضعیت به‌گونه‌ای شده که احساس یاس و افسردگی بر من و خانواده‌ام چیره شده و گاهی وقت‌ها در طول روز بارها جروبحث در خانه ما روی می‌دهد.»
مردی هم از افزایش مشاجرات لفظی با همسرش در منزل در مدت ماندن در خانه می‌گوید و ادامه می‌دهد: «طولانی شدن دوره بیماری کرونا و ضرورت ماندن در منزل باعث شده احساس خستگی در میان اعضای خانواده و فرزندان بیشتر از قبل شود و گاهی اوقات فضایی ناآرام و کسل‌کننده بر منزلمان حاکم شود ما سعی کرده‌ایم بیشتر با هم حرف بزنیم و ساعات بیشتری را در کنار هم بگذرانیم تا بر این حس های منفی غلبه کنیم.»
هادی میرفتاح شهروندی دیگر از اینکه پایان شیوع کرونا قابل تشخیص و پیش‌بینی نیست، دچار نوعی سرخوردگی شده است؛ می‌گوید: «شغلم آزاد است و ناچارم برای تأمین مایحتاج از منزل خارج شوم، اما موقع برگشت به منزل با سخت‌گیری‌های همسرم در مورد رعایت نکات بهداشتی مواجه می‌شوم و این موضوع حساسیت و وسواسی خاصی را برای خانواده به وجود
آورده است.»
جدی‌ترین آسیب روان‌شناختی کرونا
وحید الله‌یاری یک روان‌پزشک درباره جدی‌ترین آسیب روان‌شناختی ناشی از کرونا برایمان توضیح می‌دهد: «اضطراب و نگرانی، نشخوارهای فکری درباره مسائلی است که خارج از کنترل ما است که این امر به‌تدریج می‌تواند فرد را در این نگرانی غرق کند و به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت که کرونای ذهن اتفاق افتاده است که به سبب آسیب روانی، افکار منفی زیاد و ترس نسبت به آینده بیشتر می‌شود.
نگرانی که هنوز نیامده و ما نمی‌توانیم آن را کنترل کنیم و این مسئله باعث می‌شود که بر عملکردهای فردی، خانوادگی و اجتماعی افراد تأثیر بگذارد و زمینه را برای ایجاد اختلالات روانی از جمله حملات هراس، استرس و وسواس فراهم کند که در افراد مستعد و دارای مشکلات روانی اثرات آن بیشتر است.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «از جمله آسیب‌های دیگر ناشی از روزهای در خانه ماندن، به‌هم‌ریختن خیلی از امور در زندگی روزمره مردم است که این مسئله باعث احساس تنهایی و افسردگی می‌شود و سلامت روان افراد را می‌تواند تهدید کند.
بروز وسواس‌های فکری و عملی به دلیل اضطراب ناشی از بیماری کرونا نیز پیامد روان‌شناختی دیگر است که بسیاری از افراد به دلیل افکار غیرمنطقی ممکن است به آن مبتلا شوند، این افکار شامل فاجعه سازی است که می‌تواند مشکلات جسمی مانند مشکلات قلبی و گوارشی را در افراد ایجاد کند.»
خانه‌نشینی و تأثیرش بر سلامت روان خانواده
آرزو ذکایی‌فر، معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور می‌گوید: «محدودیت‌های قرنطینه و خانه‌نشینی، تعطیل شدن سیستم آموزشی حضوری بالاخص برای خانواده‌هایی که دارای فرزند هستند به‌ویژه محدودیت در فضای آپارتمان‌ها و کاهش روابط اجتماعی از جمله عواملی است که باعث کاهش تحمل افراد خانواده شده است که همین موضوع در سلامت روان افراد خانواده و جامعه تأثیر می‌گذارد. یکی دیگر از موضوعات از منظر تأثیرات کرونا بر روی سلامت روان، افزایش نگرانی‌ها و استرس به‌ویژه استرس ناشی از ابتلای خود و یا نزدیکان و یا فوت بستگان و دوستان نزدیک در افراد، شنیدن خبرهای رسمی و غیررسمی متفاوت صرف‌نظر از مسائل اقتصادی ناشی از کرونا، موجب افزایش میزان استرس و اضطراب ناشی از این بیماری شده است.»
معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی با بیان اینکه هرچند کرونا بر روی آسیب‌های اجتماعی تأثیر مستقیم ندارد، می‌گوید: «اگر به کرونا به شکل یک وضعیت بحرانی نگاه کنیم که زندگی معمول را از روند و فرایند عادی خارج می‌سازد، مانند هر بحران دیگر مسلماً بر افزایش برخی مسائل اجتماعی مؤثر است؛ بنابراین بخش مهم موضوع آموزش به خانواده‌ها برای مواجهه مناسب در مواقع بحرانی، مهارت مدیریت استرس و افزایش تاب‌آوری فردی و بخش دیگر برنامه‌ریزها و مداخلات مناسب دولت‌ها برای عوارض کمتر این بحران است مانند وضعیت شغلی و درآمدی برخی مشاغل که کرونا باعث افت درآمد یا تعطیلی‌های طولانی مدت می‌شود.»
ذکایی‌فر با بیان اینکه طی یک سال اخیر سازمان بهزیستی در زمینه اطلاع‌رسانی، آموزش، آگاه‌‌سازی و افزایش تاب‌آوری مردم اقداماتی انجام داده است، می‌افزاید: «ازآنجایی‌که تقویت نقش مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات بسیار مهم است، سازمان بهزیستی در بحث پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، محور را آموزش در سطح محلات به مردم قرار‌داده است، به‌طوری‌که در سال گذشته بیش از ۶ میلیون نفر از آموزش‌های دفتر به شکل مستقیم و غیرمستقیم بهره‌مند شدند.»
وی یادآور می‌شود: «همچنین بیش از ۵۰۰ پروژه با موضوعات فرهنگی، آموزشی و اقتصادی با کمک مردم در محلات اجرا شده است. بیش از ۵۰۰ گروه ویژه مشارکت نوجوان در حل مشکلات محلات و ۱۸۰ گروه همیاری ویژه مادران دارای فرزند زیر ۶ سال در محلات تشکیل شده است. حدود ۱۰۰ کلیپ آموزشی و ۶۰ موشن‌گرافی با موضوعات پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی از جمله مهارت تصمیم‌گیری و حل مسئله، افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی و... تهیه، توزیع و منتشر شده است و بالغ‌بر ۲۰۰۰ تسهیلگر محلی در راستای کار در اجتماعات محلی آموزش‌های لازم را دیده‌اند.» ذکایی‌فر تأکید می‌کند: «در بحث کرونا یکی از عوامل محافظ بسیار قوی و مؤثر، تاب‌آوری مردم (تاب‌آوری فردی و اجتماعی) است، به این معنی که افراد ظرفیت بازگشتن از دشواری پایدار و ادامه‌دار و توانایی در ترمیم خویشتن را داشته باشند. این ظرفیت می‌تواند باعث شود فرد به شکل پیروزمندانه و مطلوبی از بحران‌ها و رویدادهای ناگوار بگذرد و علیرغم قرارگرفتن در معرض تنش‌های شدید، کفایت اجتماعی، تحصیلی و شغلی او ارتقا یابد.» وی بیان می‌کند: «افراد تاب‌آور در تفکر و مهارت‌های خودمدیریتی بهتر عمل می‌کنند. همچنین تاب‌آوری با روابط حمایتی والدین و همسالان به افراد برای مقابله با بحران‌ها کمک می‌کند لذا تمرکز ما بر روی آموزش‌ها بوده که بخش‌هایی به‌صورت آموزش در فضای مجازی از طریق سازمان‌های مردم‌نهاد و در قالب کلیپ‌ها و موشن‌گرافی‌ها به مردم ارائه شده و در محلات و مناطقی که امکان برگزاری کلاس‌ها و آموزش‌ها را داشتند با تعداد کم آموزش‌ها برگزار شدند.» معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی همچنین با اشاره به فعالیت سامانه رصد آسیب‌های اجتماعی یادآور می‌شود:
«سامانه رصد آسیب‌های اجتماعی بر اساس فعالیت‌های متعددی که انجام می‌دهد سعی دارد تا هم وضعیت آسیب‌های اجتماعی و هم عوامل تعیین‌کننده‌ای که بر آن تأثیر دارد را مورد رصد و شناسایی قرار دهد و براین‌اساس بتواند برنامه‌ریزی‌های لازم جهت مداخلات مؤثر و مناسب را طراحی کند.»
ذکایی‌فر ادامه می‌دهد: «اما به‌طورکلی تعداد تماس‌های گرفته شده با سامانه ۱۴۸۰ (مشاوره تلفنی) حاکی از آن است که تماس‌ها طی این مدت به‌ویژه تماس‌هایی که مربوط به کرونا و ناشی از نگرانی‌ها و دغدغه‌های مردم بوده و ممکن است خود را در قالب مشکلات اجتماعی یا مسائل روانی نشان دهد افزایش‌یافته و این نشان می‌دهد که نگرانی‌های مردم در این زمینه زیاد است و باید مداخلات تخصصی به‌موقع انجام شود.»
وی در ادامه با اشاره به فعالیت سازمان بهزیستی در زمینه پیشگیری از خودکشی در دوران کرونا می‌گوید: «تمرکز سازمان بهزیستی در زمینه فعالیت‌های پیشگیری از خودکشی، متمرکز بر آگاه‌‌سازی، اطلاع‌رسانی و دانش‌افزایی عموم مردم به‌ویژه گروه‌های پرریسک است.» به گفته معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی، این سازمان از سال گذشته تاکنون آموزش‌های خود را در محلات افزایش داده و اخیراً نیز پویشی تحت عنوان تاب‌آوری اجتماعی با تأکید بر رفتار همدلانه برگزار کرده است که هدف آن اطلاع‌رسانی وسیع درخصوص مدیریت خشم و تأثیر رفتارهای همدلانه و افزایش ظرفیت تاب‌آوری در پیشگیری از انواع خشونت‌ها به‌ویژه خودکشی است. لازم به ذکر است که بالغ‌بر ۵۰۰۰ نفر از طریق کلیپ‌های آموزشی و موشن‌گرافی و اطلاع‌رسانی چهره‌به‌چهره از این پویش بهره‌مند شدند.
ذکایی‌فر در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید:
«امید است که در سال ۱۴۰۰ بر اساس سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های انجام شده در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با مشارکت بخش‌ها و ظرفیت‌های درون‌سازمانی و دستگاه‌ها و همچنین سازمان‌های برون‌سازمانی مرتبط در اتخاذ سازوکارهای مناسب جهت کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی بیش از گذشته اثربخش باشیم.»
هراس ناشی از اخبار رسانه‌ای کرونا
ازآنجایی‌که واقعاً مشخص نیست که ویروس کرونا تا چه زمانی در کشورمان ادامه دارد؟ به این خاطر باید در ایام در خانه ماندن، مجموعه برنامه‌هایی داشته باشیم که ضمن حفظ سلامت روان، پیشگیری از ابتلا به بیماری و اجتناب از ساده‌‌سازی موضوع، تاب‌آوری را بالا ببریم. اضطراب واکنش طبیعی بدن به تهدیدهای بیرون است و نصف جمعیت دنیا در مورد این بیماری نگران هستند، لذا این موضوع طبیعی و لازم است، اما اگر این استرس‌ها به شکلی غیرطبیعی افزایش یابد به بیماری تبدیل می‌شود. یکی از دلایل افزایش نگرانی و اضطراب در خانواده‌ها رصد کردن مدام اخبار مربوط به کرونا، مبتلایان و فوتی‌ها بوده که امری بی‌فایده است و در مواردی نیز این اخبار جعلی است. بهتر این است غیر از ساعت مشخصی از روز، آن هم از طریق منابع رسمی، رصد و چک کردن خبرها صورت نگیرد تا نگرانی‌ها بیشتر نشود.
برخی خبرها غیرواقعی بوده و مردم را دچار استرس اغراق‌آمیز می‌کند، پس منابع خبری باید در مورد مرگ‌ومیرها و ابتلایان به‌صورت شفاف اطلاع‌رسانی کنند، چراکه مواجه کردن مردم با واقعیت قضیه بخش زیادی از اضطراب‌ها را کم می‌کند.