پرسش:
چرا با توجه به اینکه جبن (ترس) و بخل و تکبر از رذایل اخلاقی به شمار می‌آید و یک فرد مسلمان باید از آنها پرهیز کند، اما در روایت آمده که زنان مسلمان باید این سه خصلت را دارا باشند تا بتوانند همسران خوبی برای شوهران خود باشند؟
پاسخ:
طرح مسئله
ممکن است کسی بگوید در اسلام دستورهایی هست در مورد خلقیات زن و مرد که پاره‌ای از خلقیات را که برای مرد پسندیده است، برای زن ناپسند معرفی می‌کند و برعکس پاره‌ای از خلقیات را که برای زن پسندیده است، برای مرد ناپسند معرفی می‌کند. آیا از نظر اسلام مدل اخلاقی و مدل انسانی زن و مرد متفاوت است؟ یعنی از نظر انسانیت اینها دو نوع انسانند؟ و از نظر اسلام دو طرح برای قالب‌گیری روح اینها پیشنهاد می‌شود؟ به بیان دیگر زن از نظر آنچه که ما خلق می‌نامیم در یک قالب باید ساخته شود و مرد در قالب دیگر؟ اگر این طور است پس معلوم می‌شود پایه این حرف که خلق، یک حقیقت مطلق و ثابتی است، مبنای آن متزلزل بوده و این سخن پایه و اساسی ندارد؟ اولین دلیلش این است که برخی خصلت‌های اخلاقی در مورد زن و مرد فرق می‌کند! در نهج‌البلاغه جمله‌ای هست که ممکن است همین جمله را کسی به آن استناد کند. امام علی(ع) می‌فرماید: «خیار خصال النساء شرار خصال الرجال» بهترین خصلت‌ها و خوی‌های زنان همان بدترین خصلت‌های مردان است. یعنی چیزهایی که برای زنان بهترین خصلت است برای مردان بدترین خصلت است. حضرت سه خصلت را ذکر می‌فرماید: الزهو (تکبر)، والجبن (جبان و ترسو بودن) و البخل (بخیل و ممسک بودن). می‌دانیم که تکبر یک خلق بسیار بد معرفی شده است و حتی از نظر روانی یک نوع بیماری روانی تلقی می‌شود. جبن و ترس هم که معلوم است، ضعف و ناتوانی است، بخل و امساک هم که پول‌دوستی و مال‌دوستی است. اینها که برای مردها بدترین خلق و خوی‌ها است، چگونه می‌تواند برای زنها بهترین خلق و خوی‌ها باشد؟ این تناقض را چگونه می‌توان پاسخ داد؟ امام علی(ع) در ادامه حدیث توضیح و تفصیل این سه خصلت را بیان می‌فرماید که مشکل این تناقض را حل می‌کند: فاذا کانت المراهًْ مزهوهًْ، لم تمکن من نفسها زن وقتی که متکبر باشد مرد بیگانه را به خود راه نمی‌دهد و به عبارت دیگر میان خود و مرد بیگانه حریم و دور باش ایجاد می‌کند. و اذا کانت بخیله حفظت مالها و مال بعلها» اگر ممسک باشد، مال خود و شوهر را نگهداری می‌کند. «و اذا کانت جبانه فرقت من کل شیء یعرض لها» و اگر ترسو و جبان باشد از هر حادثه‌ای که پیش می‌آید کنار می‌کشد و احتیاط می‌کند. (نهج‌البلاغه- حکمت 234)
تبیین پاسخ امام علی(ع)
ادله امام علی(ع) در روایت مذکور پاسخ و چرایی مطلب را توضیح داده، اما برای تبیین بیشتر موضوع لازم است به نکاتی اشاره کنیم:
1- در تعبیرات زبان عربی یا هر زبان دیگری گاهی لفظ را به کار می‌برند نه به اعتبار خود آن حالت روانی بلکه به اعتبار اثری که معمولا در آن حالت روانی از انسان سر می‌زند. مثلاً می‌گوییم فلانی با فلان کس مهربانی کرد. یعنی کاری که از نوع کار مهربانانه است انجام داد اعم از اینکه آن حقیقت مهربانی در آن وجود دارد یا ندارد.
2- به ما گفته‌اند: «التکبر مع التکبر عباده» یعنی با متکبر تکبر کردن عبادت است. در اینجا مقصود این نیست که تکبر به عنوان یک حالت روانی که خودپسندی و خود بزرگ‌بینی است ممدوح است بلکه منظور این است که شما در مقابل متکبر طوری رفتار نکنید که او را به تکبرش تشویق کنید، بلکه باید رفتاری متکبرانه داشته باشید تا او را از تکبرش دور کنید و پایین آمدید.
3- تکبر و جبن و بخل به معنای صفات نفسانی که خلق است هم برای مرد و هم برای زن مذموم است. زیرا از نظر اخلاق و شخصیت انسانی هیچ فرقی بین زن و مرد نیست. اما رفتار متکبرانه، جبانانه و بخیلانه برای زنان می‌تواند آثار و دستاوردهای بسیار مثبتی داشته باشد که امام علی(ع) در روایت بدان اشاره فرموده‌اند.