علی جواهردهی
انسان هنگامی اقدام به انجام کاری می‌کند که آثار آن را بداند و انگیزه کافی برای عزم و عمل در وی ایجاد کند؛ لذا، تا زمانی که نسبت به آثار آن شناخت و نیز گرایشی نداشته باشد، به کاری اقدام نمی‌کند؛ لذا، برای انجام کاری هر چند که شناخت نسبت به آثار آن لازم است، ولی به تنهایی کافی نیست، بلکه شخص می‌بایست به آن آثار گرایش داشته باشد و بخواهد به آن آثار به عنوان علت غایی برسد. در اصطلاح از این علت غایی به عنوان فلسفه و هدف انجام کاری یاد می‌شود؛ یعنی وقتی گفته می‌شود فلسفه و هدف روزه چیست؛ به این معنا است که علت غایی و چرایی انجام آن چیست و چرا باید انسان روزه بگیرد.
از آنجا که شناخت و گرایش برای انجام هر کاری از جمله روزه لازم است، در آموزه‌های اسلامی، همان طوری که برای دیگر وظایف و تکالیف الهی همچون حج، نماز، انفاق، صدقه و جهاد، فلسفه و آثار و اهداف آنها بیان شده است؛ یعنی افزون بر بیان چگونگی و کیفیت عمل حج و نماز، به چرایی آنها در قالب اهداف و علت غایی پرداخته شده، درباره روزه نیز این گونه عمل شده و آیات و روایات بسیاری در بیان حقیقت روزه و آثار و اهداف آن در کنار احکام اجرایی آن وارد شده است. در نوشتار حاضر برخی از اهداف و آثار روزه تبیین گردیده است.

مهم‌ترین فلسفه، اهداف و آثار روزه
بی‌گمان نمی‌توان در یک مطلب کوتاه همه آثار و اهداف و فلسفه روزه را بیان کرد تا انگیزه‌ای برای همگان فراهم آید و برای دستیابی به فلسفه روزه اقدام به گرفتن روزه کنند؛ اما می‌توان با نگاهی گذرا به آثار و اهداف مهم و اصلی روزه و ایجاد انگیزه از طریق آثار، افراد را به سمت روزه‌داری تشویق و ترغیب کرد. از نظر آموزه‌های اسلام مهم‌ترین آثار و اهداف روزه را می‌توان در موارد زیر دانست:
1. تقوای الهی: هدف از آفرینش انسان، بندگی خدا از سوی انسان است؛ البته این هدف خالق نیست، بلکه هدف خلقت است؛ زیرا خدا غنی است و هیچ نیازی به چیزی ندارد. پس اگر خلقتی از جمله خلقت انسان را در برنامه خویش دارد، برای این است که به مخلوق عنایت و فضلی داشته باشد. از همین رو در تبیین همین فلسفه آفرینش انسان به اموری دیگر ‌اشاره می‌کند که از جمله مهم‌ترین آنها، دستیابی انسان به تقوای الهی از طریق انجام اعمالی در چارچوب هدایت فطری تکوینی(طه، آیه 50) و هدایت تشریعی مطابق هدایت فطری است(بقره، آیات 2 و 3 و21 و 37 و 183؛ روم، آیه 30) که موجب می‌شود انسان صفات و اسمای الهی را در خود ظهور داده و متاله و خدایی شده (بقره، آیه 138) و به علم حضوری و شهودی در ساختار یقین(بقره، آیه 282؛ تکاثر، آیات 5 و 7؛ واقعه، آیه 95) دست یافته و به عنوان مظهر صفات الهی در مقام خلافت الهی نشسته و به ربوبیت و پروردگاری در ما سوی الله بپردازد و هر چیزی را به کمال شایسته و بایسته آنها برساند.(هود، آیه 61؛ بقره، آیات 30 تا 34؛ آل عمران، آیه 79)
خدا در آیات قرآن بیان می‌کند که روزه به عنوان عامل کسب تقوای الهی مطرح است.(بقره، آیه 183) بنابراین، هر کسی بخواهد به تقوای الهی برسد باید به روزه به عنوان یکی از اسباب و وسایل کسب آن توجه کند. البته باید توجه داشت که تقوا همانند ایمان (انفال، آیه 2؛ توبه، آیه 124؛ آل عمران، آیه 173؛ مدثر، آیه 31) دارای مراتب تشکیکی و درجاتی است که با اعمال گوناگون خالصانه و مخلصانه افزایش می‌یابد.(مائده، آیه 93) با توجه به تشدید تقوا و افزایش درجاتی آن، آثار آن از جمله یقین نیز افزایش می‌یابد و از درجه علم الیقین به عین الیقین و سپس حق‌الیقین می‌رسد. به هر حال، هر کسی بخواهد به همه اهداف و آثار نهایی خلقت انسان دست یابد، می‌بایست از روزه به عنوان یکی از ابزارها و اسباب دستیابی به تقوای الهی و آثار آن اهتمام ورزد.
2. سپر آتش: باید توجه داشت که واژه تقوا از ریشه وقی و به معنای نگه‌داشتن از آسیب و خطر است. کسی که اعمال خویش را مطابق آموزه‌های هدایتی خدا انجام می‌دهد، بر آن است تا خود را از جلال و غضب الهی که نماد آن دوزخ الهی است، نگه دارد. بر این اساس روزه همانند سپر عمل می‌کند که انسان را از غضب و آتش دوزخ در امان نگه می‌دارد. از همین رو در تعابیر روایی از روزه به عنوان سپر یاد شده است. پیامبر(ص) می‌فرماید: الصوم جنهًْ من النار؛ روزه سپر آتش (جهنم) است. (الکافی، ج 4 ص 162).
3. تزکیه بدن و نفس: روزه به عنوان اسباب تزکیه عمل می‌کند. از همین رو از روزه به عنوان زکات یاد شده است؛ زیرا واژه زکات در لغت به معنای رشد و نمو است؛ بنابراین، اگر کسی بخواهد نفس و بدن خویش را رشد و نمو بدهد و در مسیر سلامت نگه دارد، باید به روزه به عنوان یکی از اسباب تزکیه و زکات توجه داشته باشد. کسی که روزه می‌گیرد، با عمل به دستورات الهی به کسب تقوا اقدام می‌کند که خود بستری برای تزکیه الهی در نفس انسان است؛ زیرا انسان خود نمی‌تواند مستقیم تزکیه نفس داشته باشد بلکه تنها مقدمات و بسترهای تزکیه الهی در نفس را فراهم می‌آورد؛ چنانکه خدا در قرآن بصراحت به این مسئله توجه می‌دهد و می‌گوید که اگر از انسان خواسته می‌شود تا تزکیه نفس کند و به رستگاری برسد(اعلی، آیه 14) مراد همان بسترسازی برای تزکیه‌ای است که خدا انجام می‌دهد؛ زیرا تزکیه نفس، تصرفات تکوینی است که از سوی خدا در مقام ربوبیت و پروردگاری انجام می‌شود.(نور، آیه 24) به هر حال، روزه از چنین ظرفیتی برخوردار است و به عنوان یک هدف می‌تواند برای روزه‌دار در دستور قرار گیرد؛ البته همین روزه نیز می‌تواند عامل برای سلامت و رشد و نمو بدن باشد و شخص با روزه گرفتن نه تنها سلامت بدن خویش را تضمین می‌کند، بلکه موجب زکات و نمو و رشد بدن به شکل مناسب می‌شود؛ چنانکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: لکل شیئی زکاهًْ و زکاهًْ الابدان الصیام؛ برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن‌ها روزه است.(الکافی، ج 4، ص 62، ح 3)
 از نظر آموزه‌های اسلامی، روزه بدن که با امساک و خودداری از خوردن و نوشیدن و دیگر لذت‌های جنسی و غیرجنسی تحقق می‌یابد، می‌بایست با امساک نفس از هر گونه خواهش‌ها و لذات نفسانی همراه شود تا روزه حقیقی و واقعی حاصل شود؛ زیرا روزه تنها با امساک ظاهری تحقق نمی‌یابد بلکه می‌بایست با امساک باطنی نفس نیز همراه شود تا این گونه تن و روان هر دو به کمال برسد و رشد  و نمو یابد. از همین رو امام علی(ع) درباره نقش روزه نفس در تحقق روزه کامل و حقیقی می‌فرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام؛  روزه نفس از لذت‌های دنیوی سودمندترین روزه‌هاست.(غرر الحکم، ج 1 ص 416 ح 64) آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است.(غرر الحکم، ج 1، ص 417، ح 80) آن حضرت(ع) در تبیین حقیقت روزه نفس می‌فرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرام‌ها است، همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند.(بحارالانوار، ج 93، ص 249) امام صادق(ع) به جزئیات بیشتری در این باره ‌اشاره می‌کند و در توضیح و تبیین حقیقت روزه نفس در کنار روزه بدن می‌فرماید: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه می‌گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‌دار باشند. یعنی از گناهان پرهیز کند.(الکافی، ج 4، ص 87، ح 1) حضرت فاطمه زهرا(س) نیز در این باره به جزئیاتی‌ اشاره می‌کند که موجب تحقق روزه نفس  می‌شود. ایشان می‌فرماید: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه‌داری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده، روزه‌اش به چه کارش خواهد آمد.(بحارالانوار، ج 93، ص 295) پس اگر مراد از روزه و حقیقت آن، توجه و اهتمام به روزه نفس در کنار روزه بدن است، می‌توان گفت که برخی از اقسام روزه تحقق بخش اهداف و فلسفه روزه حقیقی و واقعی نخواهد بود و نمی‌بایست انتظار داشت که تقوای حقیقی به دنبال روزه تن بدون روان به دست آید؛ زیرا امام باقر(ع) برخی از اقسام روزه‌داری را روزه ناقص دانسته که تامین‌کننده فلسفه و اهداف روزه نخواهد بود. ایشان می‌فرماید: لا صیام لمن عصی الامام و لا صیام لعبد ابق حتی یرجع و لا صیام لامراة ناشزة حتی تتوب و لاصیام لولد عاق حتی یبر؛  روزه این افراد کامل نیست: 1- کسی که امام (رهبر) را نافرمانی کند؛ 2- بنده فراری تا زمانی که برگردد؛ 3- زنی که اطاعت شوهر نکرده تا اینکه توبه کند؛ 4- فرزندی که نافرمان شده تا اینکه فرمانبردار شود.(بحارالانوار، ج 93، ص 295) در حقیقت این افراد از آن دسته کسانی هستند که تنها رنج گرسنگی و تشنگی و مانند آنها را تحمل کرده‌اند بی‌آنکه از آثار روزه بهره‌مند شوند؛ زیرا روزه ناقص نمی‌تواند تامین‌کننده اهداف روزه و برآورنده آثار آن باشد. از همین رو امیرمومنان درباره روزه ناقص می‌فرماید: کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظما و کم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء؛ چه بسا روزه‌داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسا شب زنده داری که از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمی‌برد.(نهج‌البلاغه، حکمت 145)
4. خلوص اعمال و اخلاق: از دیگر آثار روزه می‌توان به دستیابی به خلوص اخلاقی اشاره کرد؛ زیرا کسی که روزه می‌گیرد از همه چیز از محرمات و مکروهات و حتی مباحات می‌گذرد و به واجبات و مستحبات عمل می‌کند؛ چنین شخصی، خلق خویش را از هرگونه امور منفی و مکروه، خالص می‌کند و اخلاق خالص را به دست می‌آورد. همچنین کسی که مدعی، خلوص و اخلاص در کارها برای خدا است، با روزه‌ای که کسی جز خودش از آن آگاه نیست، می‌تواند میزان خلوص عمل خویش را به دست آورد و در پیشگاه خدا مدعی اخلاص باشد. در حقیقت روزه آزمونی برای مدعیان اخلاص است که با این عمل روزه می‌توانند سربلند از آزمون اخلاص بیرون آیند. امیرمومنان علی(ع)می‌فرماید: فرض الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید.(نهج‌البلاغه، حکمت 252)
5. اجرای مساوات و تجربه نداری: برخی از اعمال موجب می‌شود تا فقیر و ثروتمند و دارا و ندار در شرایط مساوی قرار بگیرند و هیچ‌گونه برتری ظاهری و تظاهری پدید نیاید. برخی از بیماری‌ها مانند همین بیماری‌های واگیر طاعون و وبا و کرونا، فقیر و ثروتمند نمی‌شناسد و همه را در بر می‌گیرد؛ بنابراین، مثلا بیماری سوءتغذیه نیست که مردمان فقیر به آن دچار می‌شوند. خدا برخی از احکام را برای این صادر می‌کند تا همه انسان‌ها به دور از ملاحظات مالی و اعتباری و اجتماعی و مانند آنها، عملی را انجام دهند تا هرگونه تبعیض برداشته شود و ثروتمند نیز طعم تلخ گرسنگی و تشنگی را بچشد و به سبب درک شرایط فقیران به انفاق و اطعام ایشان اقدام کند و به جمع و تکاثر ثروت نپردازد. این‌گونه است که در روایات یکی از اهداف و فلسفه‌های روزه، اجرای مساوات و درک آن مطرح شده.امام صادق(ع) می‌فرماید: انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛  خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار مساوی گردند.(من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 43، ح 1) امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخر؛ مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.(وسائل‌الشیعه، ج 4، ص 4، ح 5؛ علل‌الشرایع، ص 10)
6. بهشت: کسی که روزه حقیقی را با روزه تن و روان می‌گیرد، به مراتب تقوا و تزکیه حقیقی می‌رسد و از بهشت و آثار آن به‌عنوان رستگاران بهره‌مند می‌شود. از همین رو در آیات قرآن برای روزه داران، رستگاری و تزکیه مطرح شده است. پس روزه داران با پذیرش سختی‌ها خصوصاً روزه در شرایط سخت تابستان و گرمای شدید که نوعی جهاد است(بحارالانوار، ج 96، ص 257) خود را بهشتی ساخته و از برکات بهشت بهره‌مند می‌شوند؛ چنانکه رسول خدا فرموده است: من منعه الصوم من طعام یشتهیه کان حقا علی الله ان یطعمه من طعام الجنهًْ و یسقیه من شرابها؛ کسی که روزه، او را از غذاهای مورد علاقه‌اش بازدارد، برخداست که به او از غذاهای بهشتی بخورانند و از شراب‌های بهشتی به او بنوشانند.(بحارالانوار، ج 93، ص 331) آن حضرت در جایی دیگر می‌فرماید: طوبی لمن ظما او جاع لله اولئک الذین یشبعون یوم القیامهًْ؛ خوشا به حال کسانی که برای خدا گرسنه و تشنه شده‌اند، اینان در روز قیامت سیر می‌شوند.(وسائل‌الشیعه، ج 7، ص 299، ح 2)
7. بشارت و شادی: از نظر آموزه‌های قرآن، آثار اعمال صالح تنها در قیامت خودنمایی نمی‌کند، بلکه در همین دنیا نیز آثارش ظاهر می‌شود و شخص نیکوکار از برکاتی چون آرامش و آسایش و شادی و سرور در دنیا برخوردار می‌شود. روزه نیز این‌گونه است؛ از همین رو امام صادق(ع) می‌فرماید: من صام لله عزوجل یوما فی شدة الحر فاصابه ظما و کل الله به الف ملک یمسحون وجهه و یبشرونه حتی اذا افطر؛ هر کس که در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود،خداوند هزار فرشته را می‌گمارد تا دست به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامی ‌که افطار کند.(الکافی، ج 4، ص 64 ح 8؛ بحارالانوار، ج 93، ص 247) پس حسناتی که برای روزه است اختصاصی به آخرت نداشته و در دنیا نیز تجلیات آن در زندگی و شخص روزه‌دار بروز و ظهورمی‌کند؛ چنانکه امام صادق(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: للصائم فرحتان فرحهًْ عند افطاره و فرحهًْ عند لقاء ربه؛ برای روزه‌دار دو خوشحالی است: هنگام افطار و هنگام لقاء پروردگار در قیامت.(وسائل الشیعه، ج 7، ص 290؛ و نیز 294، ح 6 و 26) برهمین اساس، از برکات و آثار روزه در زندگی دنیوی آن است که شخص روزه‌دار در هنگام افطار در جایگاه مستجاب‌الدعوه می‌نشیند؛ چنانکه امام کاظم(ع) می‌فرماید: دعوهًْ الصائم تستجاب عند افطاره؛ دعای شخص روزه‌دار هنگام افطار مستجاب می‌شود.(بحارالانوار، ج 92، ص 255، ح 33)
8. مغفرت و رحمت: در آیات و روایات برای روزه به‌ویژه در ماه رمضان آثار بسیاری گفته شده است که از جمله آن بهره‌مندی انسان از مغفرت و رحمت الهی است؛ یعنی خدا گناهان و خطاهای روزه‌دار را می‌بخشد و او را تحت رحمت رحمانی و رحیمی ‌خویش در می‌آورد و در نهایت از آتش دوزخ رهایی می‌بخشد. از همین رو رسول خدا درباره آثار روزه که باید آن را جزو فلسفه‌های اساسی روزه برشمرد، می‌فرماید: رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت است و میانه‌اش مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم. (بحار، ج93، ص342) بنابراین باید روزه ماه رمضان را یک فرصت استثنایی شمرد که شاید دیگر نصیب انسان نشود؛ زیرا اگر کسی در ماه رمضان با روزه واقعی و حقیقی، شب قدر را درک کند، در همان یک شب، ره صد ساله را می‌پیماید؛ پیامبر(ص) در اهمیت و ارزش روزه ماه رمضان می‌فرماید: اگر بنده خدا می‌دانست که در ماه رمضان چیست(چه برکتی وجود دارد) دوست می‌داشت که تمام سال، رمضان باشد. (بحارالانوار، ج93، ص346)