بررسی آسیب‌های حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی و راه‌های پیشگیری از آن- بخش نخست
وب‌گردی نوجوانان خطری آینده‌سوز
رضا الماسی
حدود یک سال از مجازی شدن کلاس‌های درس مدارس و دانشگاه‌ها به دلیل شرایط کرونایی کشور می‌گذرد. شرایطی که به اضطرار ایجاب کرده تا پای دانش‌آموزان به فضای مجازی باز شود. هرچند حضور کودکان و نوجوانان دانش‌آموز در این فضا از روی ناچاری است اما توجه به آسیب‌هایی که به واسطه حضور در فضای مجازی پیش روی آنهاست، ضروری می‌باشد.
برای سرک کشیدن بچه‌ها به فضای آنلاین اینترنتی هر نوع خطر و انحرافی در هر سطحی را می‌توان تصور کرد. چرا که اساساً ویژگی اصلی این فضا همین است. کاربر با یک پهنه وسیع مواجه می‌شود به طوری که در کسری از دقیقه و تنها با چند کلیک ساده می‌تواند به هر عکس و فیلم و متنی با هر محتوا و قالبی دسترسی پیدا کند.
رها شدن در این فضا می‌تواند مخاطرات و مشکلات عدیده‌ای را ایجاد کند، مشکلاتی که ممکن است به دلیل کنجکاوی و یا حضور بی‌اندازه سبب شود تا تهدیدهایی جدی، دانش‌آموزان را در معرض آسیب‌های روحی و روانی قرار دهد.
هویت‌های جعلی، تصاویر نامناسب و هزار موضوع دیگر می‌تواند تهدیدهای این روزهای فضای مجازی برای دانش‌آموزان کشورمان باشد که رفع آنها تنها با نظارت همه‌جانبه والدین و آگاهی دادن به دانش‌آموزان است.
نظارت‌ها و برخوردهای بدون کارشناسی می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد در حالی که اگر والدین رابطه دوستی مناسبی با فرزند خود داشته باشند می‌توانند فرزند خود را به خوبی از آسیب‌های این فضا مطلع کنند.
مصائب مجازی شدن آموزش
جوّ ایجاد شده در یک سال اخیر، بسیاری از خانواده‌ها را بر سر دو راهی خرید گوشی یا نخریدن آن برای تامین نیازهای آموزشی فرزندانشان قرار‌داده که بی‌مبالاتی در توجه به آثار مخرب این موضوع می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری را در مسیر رشد روحی و حتی جسمی کودکان و نوجوانان در پی داشته باشد.
خانم منیره مقصودی، یک شهروند تهرانی است که در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان، از مصائب حضور دو فرزند دانش‌آموزش در فضای مجازی برایمان می‌گوید.
او در توضیح این مطلب اظهار می‌دارد:
« نداشتن محدودیت زمانی برای استفاده از گوشی همراه به بهانه انجام تکالیف و دسترسی آزاد و راحت به فضاهای مجازی از جمله مواردی است که واقعاً چاره‌ای برای آن پیدا نکرده‌ام. وقتی فرزندانم گوشی به دست می‌گیرند دائماً این استرس را دارم که چه اتفاقی در حال رخ دادن است.»
مقصودی می‌افزاید: «استفاده بیش از نیاز واقعی و مشغول شدن به بازی‌های رایانه‌ای در طول یک سال گذشته باعث شد تا برخلاف میلم برای فرزندانم گوشی و تبلت شخصی بخرم اما واقعاً نمی‌دانم کار درستی انجام دادم یا خیر.»
خانم فاطمه عزیزی که یک فرزند مدرسه‌ای دارد، درخصوص نحوه تعامل با فرزندش برای حضور در فضای مجازی، به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «با توجه به اینکه دخترم در سن حساس نوجوانی قرار دارد، به هیچ وجه نمی‌توانم خیلی به او امر و نهی کنم یا در مواردی که تشخیص می‌دهم تذکر جدی به او بدهم. همین عامل سبب شده تا در قضیه مجازی شدن کلاس‌های درسی شان نتوانم به درستی بر اعمالش نظارت داشته باشم.»
او ادامه می‌دهد: «از طرفی شرایط خاص زندگی‌های امروزی در خانه‌های کوچک و نبود محلی برای تخلیه هیجانات و سرگرمی‌های مفید مزید بر علت شده تا دانش‌آموزان تمام وقتشان صرف بازی‌های مجازی شود.»
برای بچه‌ها گوشی بخریم یا نخریم؟
علاوه‌بر پیچیدگی‌های موجود در تعامل با دانش‌آموزان کودک و نوجوان، چالش دیگری که بر سر راه والدین قرار دارد، نوع مواجهه آنان در برابر درخواست‌های فرزندان شان است.
به گفته کارشناسان روانشناسی، والدین در برابر خواسته‌های فرزندان به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول والدینی هستند که اعتقاد دارند باید به همه درخواست‌های فرزندان تمکین کنند تا به اصطلاح فرزندان آنان عقده‌ای نشوند و در جامعه دوستان و اطرافیان احساس کمبود و ضعف نکنند، فلذا هرآنچه فرزندان می‌خواهند را با هر سختی که شده مرتفع می‌نمایند و عده‌ای هم از روی چشم و هم چشمی به چنین رفتاری مبادرت می‌ورزند و حتی حاضر هستند زیر بار قرض و منت دیگران بروند ولی به خواسته فرزندانشان جواب منفی ندهند.
گروه دوم والدینی هستند که بین برآورده کردن نیاز و خواسته فرزندان تفاوت قائل هستند و همچنین به مصالح تربیتی فرزندان نگاه دوراندیشانه و برنامه دقیقی دارند. پدر و مادری که اهداف صحیح تربیتی را برای تعالی فرزندانشان شاخص قرار‌داده‌اند آگاهی دارند که خریدن گوشی شخصی برای فرزندان کودک و نوجوان نه تنها خدمت نیست بلکه در حقیقت یک خیانت عظیم است.
استفاده فرزندان از گوشی و تبلت والدین در زمان مشخص، برای استفاده درسی و به میزان مشخص فاقد اشکال است ولی برخی والدین با توجیهات متفاوت اقدام به خریداری گوشی و یا تبلت شخصی برای فرزندان می‌نمایند و در کوتاه‌ترین زمان از این تصمیم خود پشیمان می‌شوند، هرچند این پشیمانی می‌تواند نقش نوشدارو پس از مرگ سهراب
باشد.
رهبر معظم انقلاب نیز 11 شهریورماه امسال در دیدار با مسئولان آموزش و پرورش نسبت به خطر انس گرفتن بی‌حد و مرز دانش‌آموزان با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی اینگونه هشدار می‌دهند:« در باب آموزش مجازی، یک نکته دیگر هم وجود دارد و آن، زیان‌هایی است که احتمالاً در آموزش مجازی وجود دارد. حالا این شبکه شاد که به وجود آمده، بسیار چیز خوبی است منتها بایست مراقبت کنید تا این موجب این نشود که جوان‌ها وارد فضای بی‌‌بندوبار و رهای اینترنت بشوند و سرشان گرم بشود به یک چیزهای دیگری که هم از لحاظ اخلاقی، هم از لحاظ اعتقادی خطرهای بزرگی برای اینها دارد؛ این را باید کاملاً مراقبت بکنید، یعنی پیش‌بینی کنید. البتّه دیروز پریروز در زمینه فکری که آموزش و پرورش در این زمینه کرده، به من یک گزارشی دادند، منتها باید کار کنید در این زمینه؛ یعنی کاری است که نمی‌شود رها کرد این را؛ چون بحث به‌اصطلاح اُنس بچّه‌ها با فضای مجازی، محسّناتی دارد، عیوبی هم دارد. یکی از عیوبش این است که گفتم؛ یکی از عیوبش منزوی شدن بچّه‌ها در خانه است؛ وقتی که با این تبلت و مانند اینها آشنا شدند، می‌روند سرگرم آن کار می‌شوند و از محیط خانه و خانواده در واقع به تدریج دور می‌شوند. باید به اینها توجّه کنید و مراقبت کنید.»
دسترسی دانش‌آموزان به اینترنت
فقط در حد ضرورت
آنطور که بسیاری از کارشناسان می‌گویند؛ اساساً تا حد امکان نباید اجازه داد پای کودکان و نوجوانان به فضای بی‌در‌و‌پیکر مجازی باز شود. اما با شرایطی که در یک سال اخیر پیش آمده این امکان عملاً وجود ندارد و باید دید چگونه می‌توان دسترسی دانش‌آموزان به این فضا را مدیریت
کرد.
برای پاسخ به این سؤال و برخی مسائل دیگر پیرامون این موضوع، سراغ آقای محسن پوراحمد خمینی، روانشناس و کارشناس خانواده می‌رویم و دقایقی را با ایشان به گفت‌وگو می‌نشینیم.
پوراحمد در ابتدای گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان تصریح می‌کند: «اگر بخواهیم با نگاه کارشناسی به مسئله حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی بنگریم، به عقیده بنده این حضور شامل قاعده فقهی « الضرورات تقدر بقدرها» است و فقط به حداقل و از باب ضرورت می‌توان از این فضا استفاده کرد. لذا اعتقاد ما بر این است که فضای مجازی برای فرزندان کودک و نوجوان شامل این قاعده می‌شود و اگر بنا باشد دانش‌آموزان در این فضا رها باشند و هیچ نظارتی روی آنها نباشد و فرزندان ما بدون هیچ‌گونه آمادگی، نظم و برنامه‌ریزی بخواهند وارد روند استفاده از فضای مجازی بشوند، قطع به یقین متضرر خواهند شد. به همین خاطر ما باید به حداقل‌ها بسنده کنیم. بنابراین استفاده بچه‌ها از این فضا صرفاً باید برای آموزش و دنبال‌گیری درس‌هایشان و با نظارت والدین باشد.»
این روانشناس و کارشناس خانواده ادامه می‌دهد: «متاسفانه برخی والدین، فرزندانشان را با این توجیه که بچه باید درسش را دنبال کند، بدون هیچ نظارتی در این فضا رها می‌کنند و این بسیار خطرناک است. بسیاری از کودکان و نوجوانانی که در دوران کرونا گرفتار اعتیاد به فضای مجازی شده‌اند، گرفتاری شان از همین جا شروع شده است. به طور مثال یکی از مراجعین بنده که فرزندش به همین شکل به فضای مجازی اعتیاد پیدا کرده می‌گفت، در طول شبانه‌روز چیزی حدود ۱۹ ساعت در این فضا سیر می‌کند!»
راهکارهای مدیریت
دسترسی دانش‌آموزان به اینترنت
برای اینکه تنش‌های درون خانواده‌ها و ارتباط فرزندان با رسانه‌ها و فضای مجازی به حداقل برسد و فقط به‌اندازه ضرورت، بچه‌ها در این فضا حضور پیدا کنند، راه‌هایی وجود دارد که آقای پوراحمد در بیان این راهکارها توضیح می‌دهد: «اعتقاد ما این است که فارغ از مسائل تربیتی و فقط به دلیل مسائل روحی روانی و جسمی، حضور فرزندان در فضای آنلاین اینترنت در طول شبانه‌روز نباید بیش از یک و نیم ساعت باشد. متاسفانه در حال حاضر در برخی مدارس تهران، دانش‌آموزان باید ۳ روز در طول هفته از ساعت ۸ صبح تا ساعت ۳ عصر در کلاس آنلاین حضور داشته باشند و این فاجعه است. تازه این میزان ساعت فقط برای کلاس‌هاست و دانش‌آموز برای انجام تکالیف و ارائه آنها نیز باید وقت دیگری را برای حضور در این فضا اختصاص دهد.»
او می‌افزاید: «پیشنهادی که ما داریم و این پیشنهاد در برخی مدارس هم در حال اجراست این است که کلاس‌های دانش‌آموزان به صورت آفلاین ارائه شود. در این صورت دانش‌آموز لازم نیست حتماً به فضای اینترنت و آنلاین گوشی موبایل دسترسی پیدا کند و معلمین می‌توانند از قبل فیلم یا صوت تدریس خود را تهیه کرده و در اختیار والدین قرار دهند تا با نظارت آنها در فضای امن‌تر رایانه، فیلم‌ها یا صوت‌ها برای استفاده دانش‌آموزان ارائه شود. به همین شکل دانش‌آموزان هم تکالیف‌شان را انجام می‌دهند و از طریق والدین به دست معلمین می‌رسانند. در چنین حالتی آنلاین بودن ارتباطات مجازی دانش‌آموزان به حداقل می‌رسد. لذا توصیه ما به مدارس این است که تا جایی که امکان دارد کلاس‌ها به صورت ضبط شده در فضای آفلاین ارائه شود.»