ویژگی علم نافذ(خوان حکمت)
ذات اقدس اله به وجود مبارک رسول گرامي(ص) فرمود؛ کارهايي که به عهده شماست و من به عهده شما واگذار کرده‌ام، برخي از اينها در درون عقل مردم به صورت ضعيف هست، تو بايد اينها را شکوفا کني. برخي از اين امور اصلاً در درون عقل اينها نيست، اينها توان اينکه آن را ادراک بکنند از خود ندارند، تو بايد اينها را کم و بيش آشنا کني و علمي هم که من در اين دو بخش به تو آموختم و تو به جامعه منتقل مي‌کني يک علم نافذ است. در دعاهاي سحرهاي ماه مبارک رمضان، ما از خدا هر علمي را طلب نمي‌کنيم، علمي که فقط صورت حصولي و ذهني باشد و در گوشه ذهن تعبيه شده باشد اين کارآيي ندارد. ما از خدا علم نافذ مي‌طلبيم، علمي که بتواند در حوزهِ کاري انسان نفوذ داشته باشد، مي‌گوييم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ عِلْمِكَ بِأَنْفَذِهِ وَ كُلُّ عِلْمِكَ نَافِذ»؛ خدایا از تو درخواست می‌کنم به حق نافذترین مرتبه از مراتب علمت و همه مراتب علمت نافذ است،.[1] مي‌بينيد بعضي‌ها چه در حوزه چه در دانشگاه علمي فراهم مي‌کنند، ولي گاهي به آن علم عمل نمي‌شود، اين علمِ نافذ نيست، اين علمي معزول است؛ يعني جهل، آن را معزول کرده است و منظور از اين جهل، آن جهالت عملي است، نه ندانستن. وقتي جهالت عملي، علم را معزول مي‌کند، اين شخص مي‌شود عالِم بي‌عمل؛ اما علم الهي، هيچ عاملي آن را معزول نمي‌کند، مي‌شود علم نافذ. اگر کسي از آن علم سهمي بُرد، يقيناً عمل مي‌کند.
علم مفید و علم غیر مفید
وجود مبارک رسول گرامي و همچنين امام صادق و ساير ائمه(عليهم السلام) از علم الهي برخوردار بودند. وقتي خدا مي‌فرمايد: «وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ»[2] علمي را خداي سبحان به حضرتش آموخت که او از جاي ديگر نمي‌توانست فرا بگيرد، اين علم مي‌شود علم نافذ. به ما هم دستور دادند، چه در نماز، چه بعد از نماز از ذات اقدس اله يک چيز را بخواهيم و از چيز ديگر نجات پيدا کنيم؛ از خدا علم نافع طلب بکنيم: «اللهم إنّا نسئلک علماً نافعاً»، علم نافع گاهي به لحاظ معلوم است، گاهي به لحاظ اثرگذاري خود علم. گاهي انسان چيزهايي را ياد مي‌گيرد که فقط اطلاع است، نه علم؛ موضوعي داشته باشد، محمولي داشته باشد، نسبتي داشته باشد،اما کارآيي ندارد. اين همان است که مرحوم کليني نقل کرد که وجود مبارک حضرت وقتي وارد محفلي شد ديد عده‌اي دور کسي جمع شدند، حضرت فرمود چه خبر است؟ عرض کردند اين علامه است. فرمود علم او چيست؟ گفتند:نسّابه است؛ آبا و اجداد جاهليت را مي‌شناسد، قبايل را مي‌شناسد.داناترين مردمان است به نسبهاى عرب و جنگهايى كه در ميان ايشان وقوع يافته و روزهايى كه در جاهليت معروف بوده و شعرهاى ايشان و عربيت را خوب مىداند حضرت فرمود: «ذَاكَ عِلْمٌ لَا يَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا يَنْفَعُ مَنْ عَلِمَه»، اين علمى است كه ندانستن آن زيانى ندارد و دانستنش سودى ندهد؛[3]
برخي از علومند که جزء اطلاعات هستند، برهان در آن نيست؛ اين چنين نيست که موضوعي باشد، محمولي باشد ،اين محمول عرضِ ذاتي موضوع باشد ،اثبات بخواهد ، بلکه صِرف اطلاعات است که چه کسي راهزني کرده، چه کسي بُرده، چه کسي داده و مانند آن.پس گاهي نافع بودن علم به لحاظ معلوم است که انسان بايد چيزهاي خوبي را فرا بگيرد. سِحر و شعبده و جادو و اين گونه از علوم، علوم نافع نيست.
بخش ديگر علمي است نافع، ولي در اثر اينکه جهالت، فرمانرواي درون است، اين علم را به منزله حاکم معزول قرار مي‌دهد. اين علم دارد، فقط در گوشه ذهن او بايگاني شده است؛ لذا به ما گفتند که از خدا بخواهید:«أَعُوذُ بِكَ مِنْ عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ»،[4] علم غير نافع يا در اثر آن است که معلومش سودآور نيست، يا در اثر اين است که خود علم کارآيي ندارد. اما علم الهي هر دو کمال را دارد؛ يعني هم معلوم آن سودآور است و هم خود علم، کارآيي دارد؛ لذا در سحرهاي ماه مبارک رمضان ما علمي را مي‌خواهيم که علم الهي باشد، «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ عِلْمِكَ بِأَنْفَذِهِ وَ كُلُّ عِلْمِكَ نَافِذ» اين علم يقيناً با عمل همراه است.
ذات اقدس اله به رسولش فرمود: من سه علم به تو مي‌دهم که همه اين علوم نافذ است؛ برخي از آن علوم زمينه‌اش در دل‌هاي افراد عادي هم هست: «وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ»، يک؛ «وَ الْحِكْمَهًْ»، دو؛ «وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُون»،[5] اين سه. فرمود ما مسائلي را در قرآن گفتيم؛ به عنوان حکمت گفتيم، تربيت گفتيم، تعليم گفتيم، اين زمينه‌اش در بسياري از افراد هست، براي اينکه ما به اينها آموختيم: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»[6] ما اين زمينه‌ها و مواد خام و اوّليه را به اينها داديم. اما بخشي از علوم است که در دسترس عقل بشر نيست.
بيانات حضرت آيت الله جوادي آملي (دام ظله) در جلسه درس اخلاق؛ 25/9/95
مرکز اطلاع‌رسانی اسرا
________________________
[1]. الإقبال بالاعمال الحسنة(ط ـ الحديثة)، ج1، ص176. [2]. نساء، 113.
[3]. الکافي(ط ـ الإسلامية)،ج1، ص32. [4]. کنز الفوائد، ج1، ص385. [5]. بقره، 151. [6]. شمس، 8.
خوان حکمت روزهای یک شنبه منتشر می‌شود.