آثار و عواقب فجایع زیست محیطی و چالش‌های پیش رو - بخش نخست
حفظ درختان و جنگل‌ها ضرورتی برای حیات بشری
فریده شریفی
آتش زدن جنگل و مراتع یا ریختن زباله در مسیر رودخانه‌ها در عصر حاضر بلای جان منابع طبیعی در چهارگوشه جهان شده است و بدون شک ایران اسلامی ما نیز از این امر مستثنا نیست. و باید در این زمینه در ابعاد اطلاع‌رسانی به فرهنگسازی بپردازیم.
وقتی که می‌شنویم مثلا حدود 10 هکتار از درختان بلوط زاگرس در حد فاصل شهرستان‌های بهمئی و لنده در استان کهگیلویه و بویراحمد در آتش سوخت یا 150 هکتار دیگر در معرض تهدید جدی آتش‌سوزی قرار دارد یا درختان در مناطقی از استان گیلان دچار حریق شده است، ناخودآگاه عرق ملی و میهنی به جوش می‌آید و مردم و مسئولان باید در حفظ منابع طبیعی کوشا باشند و اجازه ندهیم جنگل و طبیعت کشورمان دستخوش حوادث ناگوار این‌چنینی باشد.
منابع طبیعی هر جامعه ثروت آن جامعه محسوب می‌شود و همه افراد باید در نگهداری و حفاظت از این منابع تلاش کنند زیرا رشد، تعالی و حیات انسان ها وابسته به این منابع است، تخریب، انهدام، آتش‌سوزی و بی‌اهمیت شمردن این منابع طبیعی دل هر انسانی را به درد می‌آورد، چرا که این منابع فقط به نسل حاضر تعلق نداشته بلکه میراثی است که باید برای نسل‌های آینده نیز محافظت شود.
اهمیت اکوسیستم جنگلی
امروزه اکوسیستم جنگل‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا ارزش تولیدی جنگل‌ها رقمی نزدیک به 120 میلیارد دلار است و از نظر اشتغال 6/8 درصد کارگران صنعتی جهان در این بخش مشغول به کارند.
جنگل‌ها و مراتع اثرات قابل توجهی در زندگی دارند و در واقع حیات انسان‌ها وابسته به این منابع است.
«ملیکا هوشمند» کارشناس زیست‌شناسی و ارشد بیوسیستماتیک جانوری درباره اهمیت اکوسیستم جنگلی در زندگی انسان‌ها در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «مساحت جنگل‌های جهان در حدود 4 میلیارد هکتار است که البته بین همه کشورها مساوی تقسیم نشده بنابر این کشورهایی که از این ثروت خدادادی و نعمت الهی برخوردارند باید قدر منابع طبیعی خود را بدانند و در حفاظت محیط زیست تلاش‌های جدی‌تری به عمل آورند.»
به گفته این کارشناس، کنترل آب‌های سطحی و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، مبارزه با آلودگی هوا، تعدیل آب و هوا، جلوگیری از فرسایش خاک و جلوگیری از رانش زمین و وقوع بهمن، نقش اقتصادی جنگل‌ها و... از جمله اهمیت‌هایی است که این منبع گرانقدر برای انسان‌ها دارد اما متاسفانه در سال‌های اخیر مورد بی‌توجهی قرار گرفته و آن‌طور که باید و شاید در حفاظت و نگهداری از اکوسیستم جنگل تلاش نمی‌شود. سالانه حدود 83 میلیون و 500 هزار هکتار از جنگل‌های جهان نابود می‌شود که از نظر کارشناسان جهانی محیط زیست این رقم بسیار تاسف‌برانگیز است و نشان می‌دهد که اکوسیستم جنگلی در حال نابودی است.
وی اضافه می‌کند: «سرانه جنگل در جهان 0/8 هکتار است ولی در ایران 0/2 هکتار بنابراین، ایران یکی از کشورهایی است که از لحاظ منابع جنگلی در وضعیت مناسبی قرار ندارد و سطح جنگل‌های کشور از 40 سال گذشته تاکنون نیز 11 درصد کاهش یافته است، البته در سال‌های اخیر با کشت نهال بخشی از خسارت‌ها جبران شده است اما تا زمانی که فرهنگ حفاظت از محیط زیست به خصوص مراتع و جنگل‌ها در کشور در سطح بالایی فراگیر نشود و مردم آموزش لازم را نبینند نمی‌توان نسبت به بهبود وضعیت محیط زیست و حفظ منابع جنگلی امیدوار بود.»
آقایی که به همراه نوه خود به پارک شریعتی آمده در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «پدرومادر و افراد بزرگ در هر خانواده‌ای الگو و نمونه رفتاری کودکان و نوجوانان هستند. وقتی که در پارک‌ها می‌بینیم پدر یا مادر گلی از باغچه کنده و به فرزند خود می‌دهد چه انتظاری از کودکان می‌توان داشت؟ به خصوص که بچه‌ها گل را بو می‌کنند و سپس به گوشه‌ای پرتاب می‌نمایند؟ آیا بر روی این اقدام می‌توان نامی جز تخریب طبیعت گذاشت؟»
وی اضافه می‌کند: «نحوه جمع‌آوری زباله، گذاشتن کیسه زباله در ساعت مقرر در سطل زباله، تشویق فرزندان به خوش‌رفتاری با گیاهان و درختان پارک‌ها، روشن کردن آتش در منقل‌هایی که در پارک‌های جنگلی در نظر گرفته شده و... از جمله رفتارهایی است که کودکان از پدر و مادر خود می‌آموزند، مثلا چه خوب است به فرزندان خود یاد دهیم که با گیاهان به گونه‌ای رفتار نمایند که آنها را موجودات زنده‌ای به حساب بیاورند که درک و شعور دارند و می‌توانند خوبی یا بدی را احساس کنند یا به آنها بگوییم اگر خراشی روی پوست درختان ایجاد کردید بدن آنها را زخمی کردید و باید از این کار جدا پرهیز کنید.»
خانمی دیگر که در پارک نشسته و خود را «خوشابی» معرفی می‌کند وارد گفت‌وگو می‌شود و می‌گوید: «چندی پیش به همراه خانواده‌ام برای تفریح به اطراف رودخانه «جاجرود» رفته بودیم و صحنه‌هایی در آنجا مشاهده کردیم که واقعا تاسف‌برانگیز است. مثلا خانواده‌هایی که نزدیک به رودخانه بودند باقیمانده خوراکی‌های خود را در رودخانه می‌انداختند یا برای درست کردن آتش از چوب درختان استفاده می‌کردند.»
وی اضافه می‌کند: «وظیفه رسانه‌های همگانی مخصوصا صداوسیما در زمینه حفاظت از محیط زیست خیلی مهم و حساس است و باید به خانواده‌ها آموزش دهند که فقط خانه خود را تمیز نکنند بلکه به تمیزی و نظافت و حفاظت از محیط زیست هم توجه داشته باشند.»
تخریب جنگل، عامل انسانی
فصل تابستان، گرما، خشکسالی و بی‌آبی از جمله عواملی است که آتش‌سوزی در سطح جنگل‌ها و مراتع را افزایش می‌دهد اما به غیر از عوامل طبیعی، عوامل انسانی در تخریب و آتش‌سوزی جنگل‌ها تأثیر زیادی دارند تا آنجا که کارشناسان جنگل اعلام کرده‌اند که 95 درصد آتش‌سوزی جنگل‌ها به خاطر دخالت‌های انسانی است چه عمدی و چه سهوی.
گرچه آمار دقیقی از میزان آتش‌سوزی جنگل‌های ایران منتشر نشده است، اما حجم گسترده آتش‌سوزی در ماه‌ها و سال‌های اخیر در مناطق جنگلی شمال و غرب کشور تکان‌دهنده است چرا که هزاران هکتار از مناطقی که دارای گونه‌های کمیاب و منحصر به فرد گیاهی و جانوری است به تلی از خاکستر تبدیل شده‌اند.
سرهنگ قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها در این باره می‌گوید: «خسارت‌های حاصل از حریق جنگل‌ها و مراتع امروز به حدی است که موجب کوچ انسان‌ها از روستاها و شهرها و تخلیه سکونت‌گاه‌های زیستی شده است.»
وی با اشاره به وقوع بیش از 200 فقره آتش‌سوزی در عرصه‌های ملی و خسارت حدود 420 هکتار از مراتع و جنگل‌های کشور اضافه می‌کند: «خشک شدن پوشش گیاهی در تابستان احتمال حریق را شدت می‌بخشد و امسال در خوزستان، گیلان، مازندران، گلستان، ایلام، اصفهان، همدان و استان مرکزی گزارش‌هایی از حریق داشته‌ایم اما عامل 95 درصد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع انسان‌ها هستند که 60 تا 70 درصد آن هم غیرعمدی است.»
فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور همچنین خاطرنشان می‌کند که حفظ عرصه‌های طبیعی فقط به عهده سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نیست بلکه تمام نهادها وظیفه دارند در امر حفاظت از این عرصه‌های طبیعی بکوشند.
وی اضافه می‌کند: «دولت در سال‌های گذشته به خرید تجهیزات خودرویی و تجهیزات خاموش کننده آتش مبادرت ورزیده است اما این امکانات کفایت نمی‌کند و امیدواریم در آینده بتوانیم امکانات و تجهیزات بیشتری برای اطفای حریق فراهم نماییم.»
به هنگام وقوع حریق در جنگل‌ها و مراتع کشور لازم است همه نهادها و دستگاه‌ها امکانات مناسبی برای اطفای حریق در اختیار داشته باشند تابه مناطق حادثه دیده اعزام کنند اما متأسفانه اکثر نهادها فاقد سیستم مناسب برای اطفای حریق هستند و همکاری لازم در این زمینه انجام نمی‌شود.
خساراتی جبران‌ناپذیر
آتش‌سوزی و تخریب جنگل‌ها و مراتع در کشور چه بر اثر عوامل انسانی باشد و چه عوامل طبیعی مانند وزش بادهای گرم، بالارفتن دمای هوا، خشکسالی و... خسارات زیادی به اکوسیستم جنگل و محیط زیست وارد می‌کند.
ملیکا هوشمند در این باره می‌گوید: «در چرخه محیط زیست وجود گیاهان، جانوران و انسان‌ها به یکدیگر وابسته است و حیات و ممات یکی در وجود دیگری تأثیر می‌گذارد. به طور مثال بر اثر سوختن درختان جانوران نیز از بین می‌روند یا آنهایی که زنده می‌مانند به نقاط دیگر کوچ می‌کنند که ممکن است آن منطقه با حیات آنها سازگاری نداشته باشد و به مرور آنها نیز از بین بروند زندگی انسان‌ها نیز دستخوش تغییر و دگرگونی می‌شود چرا که آلودگی هوا و منابع طبیعی بر سلامت انسان‌ها تأثیر ناخوشایندی می‌گذارد.»
«احمدرضا لاهیجان‌زاده» مدیرکل حفاظت محیط زیست استان خوزستان نیز به این مسئله اشاره می‌کند و می‌گوید: «آتش‌سوزی در برخی نقاط استان خسارات جبران‌ناپذیری به جا گذاشته است، برای نمونه علاوه بر سوختن بیش از یک هزار هکتار جنگل‌های بخش الوار اندیمشک که دارای گونه‌های گیاهی نادر هستند تعداد زیادی پرندگان از راسته گنجشک و کبوترسانان همچنین گونه های دیگر جانوران از جمله مار و نیز تعدادی ماهی در نهرها تلف شدند.»
وی به مسئله بی‌نتیجه ماندن پرونده های آتش‌سوزی جنگل‌ها و مناطق حفاظت شده نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «مدتی پیش 40 کشاورز به دلیل سوزاندن کاه و کلش مزارع به دادگاه معرفی شدند اما این پرونده نیز همچون پرونده‌های گذشته نتیجه‌ای در بر ندارد و بعضا این متخلفان تبرئه می‌شوند!»
یک شهروند اهوازی نیز در این باره می‌گوید: «روزی نیست که ما خوزستانی‌ها از خواب بیدار نشویم و به هنگام بیرون رفتن از خانه با دود غلیظ حاصل از سوختن مراتع یا غبار ناشی از ریزگردها مواجه نشویم امسال نیز که همه عوامل دست به دست هم داده‌اند و تالاب وسیع هورالعظیم در آتش می‌سوزد و هنوز خاموش نشده است داستان ریزگردها هم که بسیار بغرنج و غم‌انگیز شده و ریه‌های ما خوزستانی‌ها درگیر این آلودگی‌ها است و این قصه تمامی ندارد!»
وی اضافه می‌کند: «اگر به مردم آموزش داده شود که در اطراف خانه خود در حیاط منزل و حتی در بیابان‌های اطراف شهر نهال بکارند و مسئولین هم در مسئله کاشت نهال و درخت‌های مقاومی که در مقابل گرد و خاک قوی هستند کوتاهی نکنند این مشکل‌ها رفع شدنی است و می‌توان به قصه پرغصه ریزگردها و آلودگی هوا پایان داد.»