فریده شریفی
دو اتم هیدروژن با یک اتم  اکسیژن، یک مولکول آب را می‌سازند، آبی که مهم‌ترین ماده حیات است و زندگی بدون آن امکان‌پذیر نیست، آب ماده‌ای فراوان در کره زمین است و به صورت‌های مختلفی همچون دریا، باران، رودخانه، اقیانوس و... دیده می‌شود. آب ماده‌ای شگفت‌انگیز است که در طبیعت به سه حالت جامد، مایع و گاز به چشم می‌خورد و هر سه حالت آن نقش مهمی در فعالیت‌های زندگی بشر ایفا می‌کنند.
آب در بیشتر فرآیندهای متابولیسمی بدن، نقش حیاتی دارد و برای عملکرد درست بدن روزانه به یک تا هفت لیتر آب نیاز است. بدن انسان به آب آشامیدنی سالم نیاز دارد به آبی که در آن عوامل بیماری‌زا، باکتری، انگل، مواد شیمیایی، املاح مضر و ترکیبات خطرناک وجود نداشته باشد، پس بهترین آب و مناسب‌ترین آب آشامیدنی برای رفع نیازهای انسان چه آبی است؟ آب چشمه، قنات، سفره‌های زیرزمینی، چاه‌های عمیق یا...؟
تفاوت آب آشامیدنی و آب معدنی
طبق تعریف موسسه استاندارد، آب معدنی با آب آشامیدنی تفاوت‌های عمده‌ای دارد از جمله اینکه، آب معدنی دارای املاح معدنی خاص و کمیاب می‌باشد، از منابع طبیعی مانند چشمه‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی به دست می‌آید و هیچ‌گونه فرآیند پالایشی به جز جداسازی اجزاء ناپایدار مثل ترکیبات محتوای آهن، منگنز، سولفور و آرسنیک روی آن صورت نمی‌گیرد و باید در ظروف تمیز و غیرقابل نفوذ بسته‌بندی شود.
«مهیار قاسمی» کارشناس آب در این‌باره می‌گوید: «آب معدنی از سرچشمه‌های رودخانه‌های بهاری طبیعی و سفره‌های آب زیرزمینی به دست می‌آید و معمولاً حاوی مواد معدنی متفاوتی از جمله نمک و ترکیبات گوگردی و عناصری همچون منیزیم و کلسیم می‌باشد که البته بسته به نوع منطقه و محیط طبیعی که در آن قرار گرفته تفاوت می‌کند. در واقع وجود املاح و نمک‌های گوناگون در آب چشمه‌ها به دلیل عبور آب از لایه‌های زمین و سنگ‌های گوناگون درون زمین است.»
وی اضافه می‌کند: «در کشور ایران از قدیم‌الایام از آب چشمه‌های آب معدنی برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌شده است و خوشبختانه به دلیل وجود رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در کشورمان و فعالیت‌های درون زمینی، چشمه‌های گوناگون با خواص و املاح گوناگون وجود دارد که هر کدام در درمان بیماری‌های مشخصی کارایی و استفاده پزشکی دارند.»
این کارشناس همچنین تصریح می‌کند: «در آب‌های آشامیدنی روزمره که در شهرها از آن استفاده می‌شود نمک و املاح به آن صورتی که در آب‌های معدنی وجود دارد، موجود نیست و به دلیل پروسه تصفیه مقادیر زیادی کلر و مواد ضدانگل و باکتری وجود دارد که در درازمدت باعث بیماری‌های کلیوی و معده می‌شود به همین دلیل مردم به آب‌های معدنی روی آورده‌اند، اما خوشبختانه مسئولین متوجه این مسئله شده و برای تصفیه آب شهری به روش‌های پیشرفته و مدرن تصفیه روی آورده‌اند که امید می‌رود به زودی مسائل و مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد رفع گردد و آب آشامیدنی سالم و گوارا در اختیار شهروندان قرار گیرد.»
هم‌اکنون در مغازه‌ها دو نوع آب مشاهده می‌شود، آب معدنی که حاوی املاح معدنی است و آب آشامیدنی که عوامل بیولوژیکی و شیمیایی موجود در آن از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تحت کنترل است و مصرف آن عارضه‌ای در انسان ایجاد نمی‌کند با این وجود اکثر کسانی که به فروشگاه‌ها مراجعه می‌کنند به مندرجات روی بطری‌های آب توجه چندانی نمی‌کنند و آب آشامیدنی را به جای آب معدنی خریداری می‌نمایند.
چه کسانی نمی‌توانند از آب معدنی استفاده کنند؟
آب‌های معدنی که املاح زیادی دارند برای کسانی که مشکلات کلیوی دارند و کلیه‌شان سنگ‌ساز است مناسب نیست البته آب شرب برخی شهرها و مناطق کویری نیز که دارای منیزیم، کلسیم، گچ و آهک زیادی هستند نیز برای مبتلایان به ناراحتی‌های کلیوی تفاوت چندانی ندارد.
درحال حاضر بین پزشکان و متخصصان حوزه کلیه و معده درباره بهترین نوع آب آشامیدنی دوگانگی نظر وجود دارد، برخی معتقدند که هرچقدر که میزان فلزات سنگین در آب بیشتر باشد احتمال ایجاد سنگ کلیه و بیماری‌های گوارشی بیشتر می‌شود اما عده دیگر معتقدند که میزان بالای کلسیم در کنار عناصری دیگر مانند پتاسیم در آب باعث از بین رفتن سنگ کلیه می‌شود ولی همه متخصصان و پزشکان متفق‌القولند که نوشیدن آب سالم و زیاد احتمال بیماری‌های کلیوی را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر به دلیل وجود سدیم در بیشتر آب‌های معدنی، مصرف زیاد آن برای مبتلایان به فشارخون بالا توصیه نمی‌شود.
یک کارشناس شیمی تجزیه در این‌باره می‌گوید: «با توجه به اینکه در بسیاری از غذاهای فرآوری شده مانند سوسیس و کالباس ترکیبات نیترات فراوان است لذا به افرادی که از این نوع غذاها استفاده می‌کنند توصیه نمی‌شود که از آب‌های معدنی به صورت مداوم و همیشگی استفاده کنند.»
وی اضافه می‌کند: «هرچند که نیترات و املاح موجود در آب‌های معدنی کنترل شده و در حد مجاز است اما افراد در مصرف آب‌های معدنی نیز باید از زیاده‌روی پرهیز کنند به ویژه آنکه این اعتقاد را که آب‌های معدنی جنبه درمانی دارند از خود دور کنند.»
وی همچنین می‌گوید: «قرار دادن بطری‌های آب معدنی در فریزر و یخ‌ بستن آن یا قرار دادن در زیر اشعه خورشید هم دارای مضرات فراوانی است که باید جداً جلوی آن گرفته شود زیرا ترکیبات پلیمری ظروف پلاستیکی وارد آب می‌شود و احتمال بروز بیماری‌های سرطانی افزایش می‌یابد.»
فردی که در خیابان سهروردی مغازه دارد در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «مشکلات ما از زمانی آغاز شد که بطری‌های پلاستیکی رنگارنگ و جوراجور وارد بازار شد و متعاقبا بیماری‌ها هم افزایش یافت.»
وی خاطرنشان می‌کند: «قدیم‌ها، مایعات اعم از شیر، نوشابه و حتی آب‌های آشامیدنی در ظروف شیشه‌ای به مردم عرضه می‌شد و شیشه‌های شیر یا نوشابه را پس از مصرف تحویل ما می‌دادند که خیلی هم پسندیده و خوب بود و پس از شست‌وشوی بهداشتی دوباره مصرف می‌شد اما از وقتی که بطری‌های پلاستیکی و ظروف پلاستیکی وارد بازار شده بیماری‌ها زیادتر شده است. مثلا در زمان‌های گذشته خبری از برخی بیماری‌های لاعلاج نبود یا اگر بود خیلی کم و به ندرت شنیده می‌شد اما امروزه متاسفانه خیلی‌ها گرفتار بیماری‌های سخت و لاعلاج شده‌اند!»
خطرات آب‌های معدنی تقلبی
در برخی از فروشگاه‌ها به غیر از آب‌های معدنی داخل کشور، بطری‌هایی مشاهده می‌شود که بسته‌بندی‌های خارجی دارند و با قیمت گران عرضه می‌شوند. همچنین آب‌های معدنی دیگری مشاهده می‌شوند که در کشور بسته‌بندی شده‌اند اما برچسب وزارت بهداشت یا موسسه استاندارد بر روی آنها نیست.
«امین صالحی» کارشناس تغذیه دراین باره می‌گوید: «آب‌های معدنی مانند دیگر محصولات بهداشتی و پزشکی به آزمایشگاه‌های صدور تایید استاندارد و وزارت بهداشت ارسال می‌شوند و فقط دو دستگاه نظارتی موسسه استاندارد و معاونت غذا و دارو وزارت بهداشت مسئولیت نظارت بر سلامت آب‌های معدنی و مواد غذایی را برعهده دارد، بنابراین کلیه محصولات غذایی یا آب‌های معدنی که فاقد برچسب این دو دستگاه نظارتی باشند تقلبی هستند و از چرخه مصرف باید خارج شوند.»
وی اضافه می‌کند: «متاسفانه در سال‌های اخیر، هر فردی به راحتی اقدام به ساخت کارخانه آب معدنی کرده است و تاسف‌بارتر این است که برخی از مواقع شاهد هستیم که برخی از افراد سودجو در زیرزمین‌ها و کارگاه‌های غیربهداشتی و آلوده اقدام به پر کردن بطری‌های آب معدنی می‌کنند که در اصل همان آب لوله‌کشی شهر است و در شرایط بسیار ناسالم و غیربهداشتی این کار انجام می‌شود که باید جلوی آن گرفته شود.»
این کارشناس تغذیه یادآوری می‌کند: «در سال‌های اخیر برخی از کارخانه‌های معروف آب معدنی نیز به دلیل پایبند نبودن به مسائل بهداشتی تعطیل و پس از رعایت موارد بهداشتی دوباره اجازه فعالیت گرفته‌اند. بنابراین شهروندان نباید گول تبلیغات رنگارنگ را بخورند و پس از تحقیق از آب‌های معدنی استفاده کنند.»
«سمیره صباح» معاون اداره کل نظارت بر فراورده‌های غذایی سازمان غذا و دارو نیز بارها از رسانه‌ها خواسته است که شهروندان را متوجه آب‌های معدنی تقلبی کنند و هشدار داده که آب‌های بسته‌بندی فاقد پروانه بهداشتی و نشان سازمان غذا و دارو جزء کالای قاچاق محسوب می‌شوند و باید جلوی عرضه آنها گرفته شود.
وی خاطرنشان کرده که آب‌های موجود در کشور از تنوع خوبی برخوردار هستند و با ارتقاء کیفیت و خلاقیت‌هایی که در بسته‌بندی دارند، مصرف‌کننده را از آب‌های آشامیدنی وارداتی بی‌نیاز کرده‌اند.
کارشناسان بهداشت به مردم توصیه می‌کنند که در هنگام خرید آب‌های بطری شده به کدهای درج شده روی بطری‌ها توجه کنند چراکه این اعداد مربوط به نوع ترکیب شیمیایی و نوع پلاستیک است که با توجه به موارد مصرف باید کدگذاری و علامتگذاری شوند. مثلا بطری‌هایی که برای مصرف شیر، آب میوه، روغن‌های خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد با بطری‌های مواد شوینده، مایع سفیدکننده و ... تفاوت دارد.
در تحقیقی که توسط یکی از دانشجویان دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران تحت عنوان «تحلیلی بر کیفیت آب‌های معدنی ایران» به عمل آمد، این نتیجه‌گیری حاصل شد که از میان 8 بطری آب مربوط به 8 شرکت آب معدنی، خوشبختانه اکثر این آب معدنی‌ها با استانداردهای ملی ایران سازگاری داشتند و با استانداردهای جهانی نیز مطابقت می‌کردند از آنجاکه این تحقیق با استفاده از پارامترهای کیفی آب‌های معدنی و روش‌های استاندارد جهانی انجام شده به خوبی نشان می‌دهد که آب‌های معدنی ایران از نظر املاح دارای بهترین کیفیت هستند و بیشترین پارامترهای مورد سنجش را بر روی برچسب‌های خود دارند. همین مسئله موجب شده که بسیاری از سیاستگذاران و مجریان بخش آب کشور، استفاده از آب بسته‌بندی شده را به عنوان یک راهکار جدی در توزیع عادلانه و بهداشتی آب مورد توجه قرار دهند.
چرا برخی از آب‌های معدنی
 بو و مزه دارند؟
بو و مزه برخی از آب‌های معدنی ناشی از ترکیبات و املاح موجود در این آب‌ها است.
کارشناسان تغذیه معتقدند بسته به محیط جغرافیایی و نوع سفره زیرزمینی یا چشمه‌ای که از آن آب به دست می‌آید بو و طعم آب‌ها تفاوت می‌کند به طور مثال آب چشمه هایی که در کنار زمین‌های گوگردی، شوره‌زارها، یا معادن آهن، آلومینیوم و ... قرار دارند با چشمه‌های دیگری که در نواحی خاک رس یا مناطق گیاهی و جلبکی قرار دارند تفاوت دارد و درصد این املاح از یک شرکت تا شرکت دیگر متفاوت است. بهترین دما برای مصرف این آب‌های معدنی 5 تا 15 درجه سانتی‌گراد است و گرم شدن زیاد یا سرد شدن زیاد بو و طعم نامطبوعی به این آب‌ها می‌دهد.