ضرورت بررسی عوامل افزایش دمای زمین- بخش نخست
پنجه آلودگی‌ها بر گلوی زمین تب‌دار
فریده شریفی
سال‌ها پیش که مردم از تهویه‌های امروزی و خنک‌کننده‌ها برخوردار نبودند برای رهایی از گرمای تابستان به سرداب‌ها و زیرزمین‌های خنک پناه می‌بردند. بوی نم آب، هندوانه و خربزه وسط حوض، خواب راحت، خوردنی‌های جورواجور و... خاطرات شیرینی است که خیلی‌ها هنوز در یاد خود دارند. هنوز هم در برخی از شهرهای کویری کشورمان سرداب‌ها کارکرد قدیم خود را از دست نداده و هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در حالی که امروزه در شهرهای مختلف، گرمای زیاد امان مردم را بریده و آنها را کلافه کرده است.
هوای شهرهای مختلف در کشور در فصل تابستان با توجه به شرایط اقلیمی متفاوت است اما می‌توان به جرات گفت از آنجا که بخش وسیعی از سرزمین ما آب و هوایی گرم و خشک دارد اکثر شهرها با گرمای زیادی در فصل تابستان مواجه هستند، حضور در شهر در اواسط ظهر طاقت‌فرسا است و سیستم‌های خنک‌کننده در ساختمان‌ها، ماشین و اماکن عمومی پاسخگوی مردم نیست و آنها همچنان گرمشان است و عرق می‌ریزند.
به راستی چرا هوا این‌قدر گرم شده است؟ چرا میانگین دمای سطح زمین این‌گونه افزایش پیدا کرده است؟ چرا شرایط آب و هوایی و اقلیمی سیاره زمین این همه تغییر پیدا کرده است؟!
دانشمندان پیش‌بینی کرده‌اند که تا سال 2020 زمین شاهد رکورد بی‌سابقه گرم شدن باشد و این گرمای بیش از حد باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و طوفان‌های وحشتناک خواهد شد اما دلایل این افزایش دما چیست؟ در گزارش امروز و فردای کیهان به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
پدیده گرم شدن زمین
گرم شدن یا گرمایش زمین، پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها شده است به گونه‌ای که دانشمندان معتقدند 10 مورد از گرم‌ترین سال‌های جهان تنها از سال 1990 تا سال 2007 به ثبت رسیده است که این میزان در 150 سال گذشته بی‌سابقه بوده است و در سال‌های آینده نیز زمین به طور بی‌سابقه‌ای گرم خواهد شد. بر اساس یافته‌های محققان افزایش دما و گرمای شدید باعث کاهش بارش‌ها، افزایش خشکسالی و از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی شده است.
خانم دکتر «حمیده دالایی» کارشناس اقلیم سازمان هواشناسی کشور در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره گرمایش زمین می‌گوید: «علت گرم شدن هوا یا روند افزایش دما در دهه‌های اخیر بیشتر «man made» یا «انسان ساخت» بوده است که در این مبحث می‌توان از دو روند میکرواقلیم و ماکرواقلیم سخن به میان آورد که در افزایش دمای هوا تاثیر فراوانی دارد. در مبحث میکرواقلیم ما شاهد دخل و تصرف‌هایی هستیم که انسان در محیط اکوسیستم خود به وجود می‌آورد. از جمله پوشش‌های گیاهی را تخریب می‌کند، جنگل‌ها را از بین می‌برد، مزارع و کشتزارها بیابانی می‌شود که همه اینها ناشی از رشد شهرنشینی است.»
وی اضافه می‌کند: «از سوی دیگر حومه شهرها به درون شهرها داخل می‌شود و زمین‌های بایر گسترش پیدا می‌کند و به تدریج تبدیل به خیابان و آسفالت می‌شود که در این شرایط آب ناشی از باران به داخل زمین نمی‌تواند نفوذ کند و سفره‌های آب زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند، بنابراین رشد شهرنشینی اثر زیادی بر تغییرات دما خواهد گذاشت و همه این عوامل ناشی از رشد نامتوازن شهرها و گسترش بی‌رویه شهرنشینی است.»
این کارشناس اقلیم سازمان هواشناسی به مسئله تاثیر گازهای گلخانه‌ای نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «گازهای گلخانه‌ای باعث ورود دی‌اکسید کربن به فضا می‌شود، سوخت‌های فسیلی، گازی که در فصل زمستان برای گرم شدن خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد در گرمایش زمین تاثیر فراوانی دارد و روی فضای شهری اثر می‌گذارد.»
یافته‌های محققان نیز نشان می‌دهد که با افزایش دما میزان بارش به ویژه برف کاهش پیدا می‌کند که این امر منجر به خشکسالی و از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.
علل گرم شدن زمین
بر کسی پوشیده نیست که دمای هوا در سال‌های اخیر در نقاط مختلف جهان افزایش پیدا کرده است. چیزی که از آن به عنوان گرم شدن جهان یاد می‌شود، اما در طول تاریخ مسکونی شدن زمین این اولین بار نیست که این سیاره آبی به شدت گرم می‌شود، دوره‌های بی‌اندازه گرم زمین ناشی از عوامل متعددی است که شامل اثرات گلخانه‌ای، دامداری صنعتی، کشورهای آلوده‌کننده هوا، از میان رفتن مراتع و جنگل‌ها، توسعه شهرنشینی و... می‌باشد.
تحقیقات نشان می‌دهد که بین افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای موجود در اتمسفر با گرم شدن کره زمین ارتباط مستقیمی وجود دارد. زمین مقداری از انرژی خورشید را جذب و باقی آن را منعکس می‌کند. بعضی از گازهای موجود در جو زمین این تابش خروجی را جذب می‌کنند و دمای کل نواحی زمین افزایش پیدا می‌کند. این پدیده اثر گلخانه‌ای و گازهایی که در آن موثرند گازهای گلخانه‌ای نامیده می‌شوند، در چنین شرایطی اطراف زمین پوششی به وجود می‌آید که باعث گرم شدن زمین می‌شود و این مسئله دقیقا به خاطر اثرات گازهای گلخانه‌ای است.
دکتر دالایی معتقد است پدیده گرم شدن زمین یا تاثیر عواملی همچون اثرات گلخانه‌ای فقط مربوط به یک کشور نمی‌شود و در تمام نقاط جهان از آمریکا و اروپا گرفته تا آسیا، استرالیا، آفریقا و... همه و همه با چنین پدیده‌ای مواجه هستند.
سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد(فائو) اخیرا گزارشی منتشر کرده که در آن درباره عوامل گرم شدن زمین توضیح داده و افزوده است که پرورش دام‌ها جهت استفاده بشر عامل ایجاد 18 درصد از مجموع آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای است. این رقم بیش از سهم وسایل نقلیه در سراسر جهان در تولید آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای است.
در این گزارش به نقش کشورهای آلوده کننده نیز اشاره شده است از جمله اینکه چین با تولید سالانه 10357 میلیون تن دی‌اکسیدکربن بزرگترین کشور آلوده کننده هوا و آمریکا در ردیف دوم و هند و روسیه در ردیف‌های سوم و چهارم هستند. ژاپن و آلمان نیز در ردیف‌های بعدی قرار می‌گیرند. دکتر دالایی در این باره می‌گوید: «اقلیم مرز جغرافیایی نمی‌شناسد، همه می‌گویند اقلیم گرم شده است، نمی‌توان گفت که گرم شدن هوا و افزایش دما مختص به یک کشور یا یک قاره است، شرایط اقلیمی عراق، ترکیه، امارات و کشورهای همسایه بر روی ایران هم تأثیر می‌گذارد، بنابراین همه کشورها از تغییرات اقلیمی و جغرافیایی یکدیگر تأثیر می‌پذیرند.»
گرمایش زمین نه تنها در نقاط مختلف جهان بلکه در اقصی نقاط یک کشور هم تأثیرات مخصوص به خود را دارد به عبارت دیگر نمی‌توان گفت وقتی در استان خوزستان هوا گرم است در شهرهای دیگر شرایط فرق می‌کند و هوا خنک یا سرد است. هر چند شرایط اقلیمی در یک کشور از یک نقطه تا نقطه دیگر تفاوت دارد اما گرمایش زمین پدیده‌ای است که روی همه شهرها تأثیر می‌گذارد.
کلافه شدن مردم خوزستان
از گرمای زیاد!
گرمای هوا در شهرهای مختلف استان خوزستان اعم از اهواز، امیدیه، آغاجاری، ماهشهر، هندیجان و دزفول امان مردم را بریده و آنان را به شدت کلافه کرده است، یکی از کارشناسان هواشناسی اهواز اخیراً در صفحه اجتماعی خود خبری را منتشر کرد مبنی بر اینکه دمای هوای اهواز به 53/7 درجه سانتی‌گراد رسیده و این نخستین بار است که یکی از شهرهای قاره آسیا در ماه تیر این دما را تجربه می‌کند.
این خبر بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی داشت و اعلام شد که اگر دمای هوای این شهر در همین روزها به 54 درجه برسد گرم‌ترین دمای ثبتی در تاریخ مدرن را به خود اختصاص خواهد داد هر چند که ساکنان اهواز معتقدند که دمای هوا به طور واقعی اعلام نمی‌شود و برخی از روزها به خصوص در هنگام ظهر دمای هوا به 60 درجه هم رسیده است!
یک شهروند اهوازی که خود را «رضایی» معرفی می‌کند درباره گرمای بی‌سابقه دما در استان خوزستان می‌گوید: «دمای هوای اهواز طی چند سال اخیر به طرز بی‌سابقه‌ای افزایش یافته به نحوی که زندگی شهروندان را تحت‌الشعاع قرار داده و مردم به راحتی نمی‌توانند فعالیت‌های روزمره و همیشگی خود را انجام دهند.»
وی اضافه می‌کند: «گرمازدگی یکی از پیامدهای عادی افزایش دما در اهواز و شهرهای دیگر استان خوزستان است و بسیاری از افراد به دلیل گرمازدگی بستری می‌شوند یا به صورت سرپایی به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند تا اقدامات درمانی لازم روی آنها انجام شود. ادارات اهواز هم در روزهای گرم زودتر از ساعات معمولی تعطیل می‌شوند چرا که کارکردن در دمای بالا برای سلامت انسان ضرر دارد.»
این شهروند اهوازی به مسئله گرد و خاک هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «علاوه بر گرمای زیاد هوا، مسئله گرد و خاک نیز یکی از معضلات جدی است که سلامت شهروندان را در معرض تهدید قرار داده و چرخه سالم زندگی افراد را با مشکلات زیادی مواجه کرده است، این مسئله باعث شده که افراد سالم هم به بیماری‌های ریوی و تنفسی مبتلا شوند و افراد بیمار و کسانی که مشکلات تنفسی و آسم هم دارند که واقعاً در شرایط خطرناکی به سر می‌برند و به همین دلیل وقت آن رسیده که مسئولین به این وضعیت خطرناک و هشدارآمیز رسیدگی کنند و با این شرایط اقلیمی نابسامان و فاجعه‌آمیز به گونه‌ای برخورد کنند که ساکنان بتوانند در این شهرها زندگی کنند و به فکر مهاجرت به شهرهای دیگر نباشند.»
وی خاطرنشان می‌کند، در ساختمان ما دو تا از همسایه‌ها به دلیل بیماری فرزندانشان و ابتلای آنها به آسم و بیماری‌های تنفسی راه مهاجرت را در پیش گرفته و چندی پیش اهواز را به قصد شیراز ترک کردند تا بیش از این برای فرزندان دلبندشان مشکلی پیش نیاید، اما همه شهروندان که امکان مهاجرت ندارند و به خاطر شغل و پایبندی به مسائل دیگر باید در این شهر زندگی کنند. بنابراین اگر دولت امکانات لازم برای مقابله با افزایش دما و کاستن از مشکلات شهروندان به کارگیرد شاید شرایط برای زیستن در این شهرهای گرم فراهم شود و کسی به فکر مهاجرت نیفتد!
برطبق پژوهش‌های مختلف، با نازک‌تر شدن لایه اوزون، افزایش تأثیر گازهای گلخانه‌ای و افزایش فرایند گرمایش زمین، سطح پرتوی فرابنفش بالا می‌رود که اثرات نامطلوبی بر روی پوست و چشم دارد و این پدیده اسفناک به ویژه در شهرهای بسیار گرم کشور به طور مثال در شهرهای استان خوزستان به چشم می‌خورد.
البته برخی از دانشمندان نیز معتقدند که افزایش حرارت در سال‌های اخیر را می‌توان به فعالیت‌های خورشیدی و تابش آن نسبت داد. به اعتقاد این گروه از محققین تصاعد دی‌اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای کمتر از فعالیت‌های خورشیدی، فوران آتشفشان‌های بزرگ و برخورد سیارک‌ها یا ستاره‌های دنباله‌دار است.
جزیره‌های حرارتی
تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر به افزایش بی‌سابقه دما در بسیاری از نواحی دنیا منجر شده است. مناطقی که بنا به گفته خانم دکتر دالایی «جزیره‌های حرارتی» نامیده می‌شوند.
وی معتقد است، درباره دمای هوا نمی‌توان به طور کلی سخن گفت، مثلاً بگوییم دمای هوا یک درجه افزایش پیدا کرده یا دو درجه،چرا که حداقل 5 شاخص مطلق دمایی وجود دارد. حداقل دما، حداکثر دما، حداقل مطلق دما، حداکثر مطلق دما و متوسط دما، وقتی می‌گوییم دمای هوا افزایش پیدا کرده به معنای این است که واقعاً اتفاق افتاده و افزایش معنادار پیدا کرده، یا وقتی می‌گوییم شب‌ها نسبت به روزها گرم شده یعنی واقعاً این اتفاق افتاده و باید این مسئله مورد بررسی قرار گیرد که علت این تغییرات آب و هوایی و تغییرات اقلیمی چه بوده است؟