ویژگی‌های نیروهای مسلح از دیدگاه قرآن
* علی جواهردهی
جامعه انسانی، نظامی ساده و در عین حال پیچیده است. افراد یک جامعه لازم است تا نقش‌های متفاوت را بگیرند تا خانواده بزرگ به بهترین شکل ممکن، نیازهای متقابل را برآورده سازد. بر این اساس، هر فرد از جامعه با توجه به مهارت‌ها و ظرفیت‌های خود، نقشی را به عهده می‌گیرد که مکمل نقش دیگر افراد جامعه است.
یکی از بخش‌های مهم در حوزه استقلال و امنیت جامعه، نیروی نظامی است. بخشی از جامعه عهده‌دار این نقش می‌شوند تا در کنار دیگر بخش‌ها، اهداف کلان و اصلی جامعه را تحقق بخشند.
نویسنده در مطلب حاضر نگاه قرآن به نیروهای نظامی حکومت اسلامی را تشریح کرده است.
***
نیروی نظامی، حافظ رکن امنیت جامعه
مهمترین دغدغه انسان، آرامش و آسایش است. از این‌رو خوشبختی را به معنای تامین این دو مولفه در زندگی خود تعریف می‌کند. خوشبختی کامل، دست‌یابی به آرامش و آسایش جاودانه است؛ زیرا در چنین صورتی، همه نیازهای جسم و روح برآورده می‌شود.
آرامش دارای مصادیق متعدد و متنوعی است. از آرامش روحی و درونی گرفته تا آرامش فردی و تا آرامش و امنیت ملی و اجتماعی.
انسان همواره تلاش می‌کند تا به هر شکلی به انواع و اقسام آرامش و امنیت دست یابد و با اتخاذ روش‌ها و سیاست‌هائی آن را تامین کند.
از آنجا که آرامش درونی و روحی ارتباط تنگاتنگی با آرامش بیرونی و امنیت دارد، یکی از حوزه‌های تامین امنیت و آرامش، آرامش و امنیت جامعه از خطرهای بیرونی است. هر جامعه‌ای می‌کوشد تا هر گونه خطری را از خود دور کند. از این روست که نقشی در هر جامعه تعریف می‌شود که از آن به حفاظت و دفاع یاد می‌شود. بر این اساس، گروهی از افراد جامعه این نقش را به عهده می‌گیرند.
این حفاظت و دفاع از امنیت و آرامش جامعه، گاه نسبت به خطرهای داخلی و گاه دیگر، نسبت به خطرهای خارجی است. از این رو، در هر جامعه‌ای دو نیروی حفاظتی و دفاعی شکل می‌گیرد که بخشی حافظ امنیت داخلی و بخشی حافظ امنیت خارجی جامعه از هر گونه تعرض و خطر احتمالی است. این گونه است که نیروهای انتظامی و نظامی در هر جامعه‌ای عهده‌دار این مسئولیت و نقش اجتماعی می‌شود.
نیروهای نظامی، به نیروهای مسلح منظم، ثابت و یا ذخیره زمینی، دریائی و یا هوائی و فضائی یک کشور اطلاق می‌شود. هدف عمده این نیرو آن است که از حمله دشمن جلوگیری و یا چنین حمله‌ای را درهم شکند و یا هر جائی که لازم باشد با دشمن وارد کارزار و رزم شود.(فرهنگ اصطلاحات سیاسی - استراتژیک، جفری و رابرت، ترجمه میر حسین لنگرودی، ص ۱۱۵)
بنابراین، نیروهای مسلح یا نیروهای نظامی، بخش سازمان یافته از یک جامعه است که در راستای حفاظت و دفاع از امنیت و استقلال آن، عمل می‌کند و هر گونه تهدید احتمالی یا واقعی را با ابزارهای گوناگون و سلاح‌ها دفع می‌کند.
به کارگیری نیروهای متعارف و نامتعارف
خداوند در آیه ۶۰ سوره انفال، جامعه اسلامی را تشویق می‌کند تا با انفاق مالی، نیروهای نظامی را تشکیل دهند. در این نیروی نظامی، نمی‌بایست تنها به نیروهای متعارف بسنده شود، بلکه زمینه به کارگیری نیروهای غیرمتعارف نیز فراهم آید. خداوند از به کارگیری همه آفریده‌ها در خدمت اهداف الهی سخن به میان می‌آورد.
از آنجا که همه آفریده‌ها باید در خدمت اهداف آفرینش به کار گرفته شوند، تفاوتی میان نیروهای انسانی و غیرانسانی در این راستا نیست. پس لازم است تا انسان به عنوان تسخیرگر موجودات، از پرنده، درنده، چرنده، از پریان و فرشتگان برای اهداف آفرینش بهره گیرد.
بنابراین، نیروی نظامی می‌بایست به گونه‌ای عمل کند تا همه آفریده‌ها را در راستای دفاع از امت اسلام به کار گیرد. خداوند بصراحت در این باره می‌فرماید: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ؛ در برابر دشمنان هر آنچه در توان دارید آماده سازید.(انفال، آیه۶۰)
پیامبران(ع) در نیروی نظامی خویش، پرندگان، چارپایان، درندگان و دیگر آفریده‌ها را به کار می‌گرفتند. آنان افزون بر استفاده و به کارگیری موجودات مرئی از موجودات نامرئی نیز استفاده می‌کردند. از این رو از جنیان و فرشتگان در سپاه آنان حضور داشتند.(نمل، آیه ۱۷؛ انفال، آیات ۴۳ و ۴۴، توبه، آیات ۲۵ و ۲۶، احزاب، آیات ۹ و ۲۵ و فتح، آیات ۴ و ۷)
این نیروها در همه بخش‌های نیروهای مسلح می‌توانند با توجه به توانائی و ظرفیت، به کار گرفته شوند. از نیروهای نامرئی چون جن و فرشته می‌توان برای کسب اخبار و اطلاعات و حتی ایجاد رعب در روان و روح دشمنان بهره گرفت؛ چنانکه فرشتگان در جنگ‌های پیامبر(ص) در کنار مسلمانان حضور داشتند و موجبات ترس و رعب دشمنان شده و حتی بر گردن و گرده آنها می‌کوبیدند و آنان را ناتوان از حمله و تهاجم می‌کردند.(همان آیات)
بهره مندی از همه علوم حتی علوم غریبه و تسخیر جن و یا استمداد از فرشتگان از ویژگی‌های نیروی نظامی امت اسلام است؛ زیرا همه هستی سپاهیان خداوند هستند و مومنان در مسیر خدائی شدن، از همه جنود الهی می‌توانند بهره مند شوند. بنابراین، تجهیز سپاه اسلام به همه عده و عده( نفرات و ابزارها) امری لازم است.
آماده باش کامل و هوشیاری
نیروی نظامی اسلام باید از ویژگی‌های خاص برخوردار باشد و همان گونه که لازم است از همه افراد و امکانات بهره گیرد، می‌بایست همواره در اندیشه توان افزائی و بهره وری بیشتر باشد.
نیروی نظامی می‌بایست از سوی فرماندهان همواره مورد آزمون و ارزیابی قرار گیرند تا توانشان سنجیده شود و یا برای حمله و جنگ آمادگی لازم را به دست آورند.(بقره، آیه ۲۴۹)
آماده‌سازی نیروی نظامی جهت نبردها و برگزاری رزمایش‌های پیاپی شامل، پیاده‌روی، حرکت در بیابان‌ها و جاهای سخت و دشوار، ایجاد کمبود مصنوعی، سخت گیری در خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها و مانند آن از اختیارات و مسئولیت‌های فرماندهی است و اطاعت سربازان در این موارد لازم و بایسته است.(آل عمران، آیه ۱۲۱ و بقره، آیه ۲۴۹)
نیروهای نظامی می‌بایست همواره در آماد‌ه‌باش کامل و هوشیاری تمام باشند و هرگز نسبت به دشمن یا اسلحه و تجهیزات خود غافل نشوند حتی اگر نیروی نظامی بخواهد در کارهای مهم و اساسی چون نماز حضور یابد، می‌بایست همواره هوشیاری خود را حفظ کند و در آماده باش کامل باشد.(نساء، آیه ۱۰۲)
نیروی نظامی می‌بایست از افراد کار آزموده و شجاع انتخاب شود، زیرا شجاعت و کارآزمودگی از مهمترین عوامل پیروزی است.(بقره، آیات ۲۴۹ تا ۲۵۱)
از نظر فکری و بینشی نیز نیروهای نظامی باید مورد آموزش و تربیت قرار گیرند و افرادی انتخاب شوند که نسبت به آخرت ایمان کامل داشته و به لقای الهی در رستاخیز باور داشته (بقره، آیه ۲۴۹ و آیات دیگر) و نسبت به دنیا و مادیات آن بی‌تفاوت باشند؛ زیرا هر گونه دنیا طلبی می‌تواند عامل در سستی ایشان شود و نه تنها خودشان بلکه موقعیت سپاه اسلام را در خطر قرار دهند.(آل عمران، آیه ۱۵۲) از این‌رو خداوند در این آیه و نیز آیه ۹۴ سوره نساء، نیروهای نظامی ارتش اسلام را موظف به دوری از دنیا طلبی می‌کند.
دنیاطلبی نیروهای نظامی می‌تواند از جهات دیگری نیز آسیب زا باشد؛ زیرا هدف از تشکیل نیروی نظامی از سوی جامعه اسلامی، دفاع از حریم اسلام و اهداف انسانی است؛ اما اگر نیروی نظامی دنیا طلب باشد، ممکن است برای به دست آوردن غنیمت و مال دنیا، از پذیرش اسلام دشمنان خودداری کند و آنان را به قتل برساند و اجازه تسلیم به آنها را ندهد.(نساء، آیه ۹۴)
سپاه اسلام باید از هر گونه غرور به سبب تمرکز قدرت و یا افزایش نفرات و تجهیزات نظامی پرهیز کند؛ زیرا غرور، بزرگترین دام ابلیس و شیاطین است. غرور موجب می‌شود تا دشمن را دست کم بگیرد و زمینه شکست را برای امت اسلام و سپاه فراهم آورد. (توبه، آیه ۲۵)
سپاه اسلام هر چند از امدادهای غیبی و نیروهای غیرمتعارف و نامرئی سود می‌برد، ولی این امور نمی‌بایست عامل غرور سپاه اسلام شود.(همان)
نیروی نظامی امت اسلام، نیروی بازدارنده و دفاعی است. بر این اساس، در صورت احتمال خطری از سوی دشمن، نخست با تهدید و برگزاری رزمایش‌ها و ارعاب و ارهاب، دشمن را از هر گونه تهاجم باز می‌دارد؛ زیرا هر گونه تهاجمی آثار مثبت و منفی خود را بجا می‌گذارد و امکان حرکت صحیح به سوی اهداف بلند و متعالی را کم می‌کند. از این‌رو ترساندن دشمنان از طریق نمایش و رزمایش در اولویت نخست قرار می‌گیرد.(نمل، آیات ۲۲ تا ۳۷)
در صورت عدم واکنش درست و صحیح از سوی دشمن، نیروی نظامی مسلمان موظف است تا دشمن را در میدان جنگ تار و مار کند(انفال، آیه ۵۷) ولی حق ندارد کسانی را که اسیر گرفته، بکشد(محمد، آیه ۴) زیرا هدف آن است که انسان را به سوی کمال شایسته و بایسته هدایت کند و اسارت، فرصت و بستری مناسب برای روشنگری و هدایت است.
پاکسازی درون نیروی نظامی از هر گونه فتنه‌انگیزان و اخلال گران، نکته‌ای است که خداوند در آیاتی از جمله آیه ۴۷ سوره توبه بصراحت خواهان آن می‌شود؛ چرا که حضور این گروه، هم موجب حرکت کند آنان در میدان جنگ می‌شود و هم روحیه مومنان را کاهش می‌دهد. اینان با بهانه‌جوئی‌ها می‌توانند زمینه شکست سپاه را فراهم آورند. پس لازم است که از همان نخست با برگزاری آزمون علمی و عملی، به ارزیابی و سنجش نیروی نظامی پرداخته و سست ایمان‌ها و یا عناصر نفوذی و تخریبی و بهانه جو را از نیرو بیرون راند.(توبه، آیه 49)
اهمیت جنگ روانی در نیروی نظامی
جنگ روانی لازمه کار نیروی نظامی است. در این راستا نیروهای نظامی می‌بایست به این باور برسند که از سوی خداوند و جنود پیدا و نهان او پشتیبانی می‌شوند و در هر دو صورت پیروزی و شکست ظاهری، در حقیقت ایشان پیروز میدان هستند؛ زیرا شهادت و داخل شدن به بهشت، خود پیروزی بزرگی برای سپاهیان اسلام است.
از سوی دیگر سپاهیان اسلام باید قدرت واقعی را در ایمان بدانند و دشمن را هر چند که از شمار عددی و تجهیزات بیشتر هستند، کمتر بیانگارند؛(انفال، آیات ۴۳ و ۴۴) زیرا سپاه اسلام می‌بایست ترس و خوف را در دل دشمن اندازد، نه آنکه خود گرفتار ترس شود.
البته این بدان معنا نیست که سپاه اسلام از قدرت دشمن غافل شود، بلکه به این معناست که نیروی روانی و روحیه جنگی سپاه اسلام به اندازه‌ای افزایش یابد که هر بیست مومن جنگی دربرابر دویست مرد جنگی دشمن قرار گیرد و آنان را تار و مار کند. به سخن دیگر، هر مرد جنگی بتواند دربرابر ده نفر مقاومت کرد، و آنان را از پا درآورد. این نوع آرایش جنگی برای مومنان استوار ایمان است؛ اما دست کم می‌بایست شرایط به گونه‌ای باشد که هر مومن جنگی با روحیه بتواند در برابر دو نفر مقاومت و ایستادگی کرده و او را از پا درآورد.خداوند در آیه ۶۵ سوره انفال می‌فرماید: اى پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز و بدان که اگر از شما بیست تن شکیبا باشند، بر دویست تن غلبه خواهند کرد و اگر از شما صدتن باشند بر هزار تن از کافران غلبه مىکنند، چرا که اینان قومى هستند که چیزى در نمىیابند.
و در آیه ۶۶ سوره انفال نیز به مومنان تخفیف داده و می‌فرماید: اینک خداوند بر شما آسان گرفت و معلوم داشت که در شما ضعفى هست، در این صورت اگر از شما صدتن شکیبا باشند بر دویست تن غلبه مىکنند و اگر از شما هزار تن باشند، به توفیق الهى بر دو هزار تن غلبه مىکنند و خداوند با شکیبایان است.
از نظر قرآن، ایمان نیروی نظامی، مهمترین نقش را در موفقیت و پیروزی سپاه اسلام ایفا می‌کند؛ از این‌رو نیروی نظامی مومن و معتقد هر چند اندک، می‌تواند بر نیروی نظامی بزرگ و بی‌انگیزه و ایمان پیروز شود.(انفال، آیه ۱۹؛ و نیز بقره، آیه ۲۴۹)
نکته‌ای که نباید از آن غافل شد، این است که دشمن ممکن است کافر باشد، ولی کافری با انگیزه باشد، آنچه می‌تواند مقاومت دشمن را شکننده کند، بی‌انگیزگی دشمنان و کافران است، زیرا ممکن است که کافر با آنکه اعتقادی به قیامت ندارد و مرگ را پایان کار و راه می‌داند، ولی انگیزه‌ای قوی برای مبارزه با سپاه اسلام داشته باشد که برخاسته از وسوسه‌های شیطانی و یا هواهای نفسانی باشد. پس نمی‌بایست دشمن را دست کم گرفت.
جنگ روانی همان اندازه که می‌تواند انگیزه سپاه اسلام را افزایش دهد، می‌تواند روحیه دشمن را خرد و شکننده کرده و انگیزه هایش را از بین ببرد.
برگزاری رزمایش‌ها و اجرای مراسم سان و بازدید از توان رزمی و تجهیزات سپاه و نمایش آن از طریق رسانه‌ها می‌تواند در ایجاد این روحیه بسیار مفید و سازنده باشد. از این‌رو خداوند از فرماندهان و حاکمان اسلامی خواسته است تا با سان دیدن از نیروی نظامی و بررسی وضعیت آنان، جنگ روانی را تقویت کنند(ص، آیات ۳۰ تا ۳۳)
نیروی نظامی اسلام باید بداند که منشأ همه پیروزی‌ها خداوند است(آل عمران، آیه ۱۲۶، انفال، آیات ۱۰ و ۱۷) و سنت الهی بر این قرار گرفته که نیروهای مومن و ربانی را بر دشمنان پیروز گرداند.(فتح، آیات ۲۲ و ۲۳) همین باور خود در جنگ روانی بسیار موثر است.
صبر و فهم عیمق، از مهمترین ویژگی‌های سپاه اسلام است؛ لذا لازم است به حوزه آموزش و تربیت نیروی نظامی توجه خاص شود تا افزون بر اینکه انسان‌های صابر و فهیم انتخاب شوند، آموزش‌های خاص نیز ببینند؛ زیرا این امور نقش موثر و کارآمدی در پیروزی نظامی ایفا می‌کند.(انفال، آیات ۶۵ و ۶۶)
فریب دشمن از دیگر ابزارهای جنگ روانی است که می‌بایست سپاه اسلام در پیش گیرد. گاه لازم است تا دشمن از توان جنگی سپاه آگاه نباشد. اگر قبل از حمله باید با ارهاب و ارعاب، ترس در دل دشمن انداخت تا هوس تجاوز نکند، ولی در زمان حمله می‌بایست اصل غافلگیری و فریب دشمن را مورد توجه قرار داد. گاه لازم است تا دشمن گمان برد که شناخت کاملی از توان نیروی سپاه اسلام دارد و براساس آن برنامه‌ریزی کند، ولی در میدان عمل با امری دیگر مواجه شود. خداوند در این باره در آیه ۴۳ سوره انفال می‌گوید نیروی نظامی دشمن می‌بایست گمان کند که نیروی نظامی سپاه اسلام اندک است تا با یک پیش فرض‌های نادرست گام در میدان گذارد و سپاه اسلام آنها را در میدان، غافلگیر کند و شکست را بر آنان تحمیل نماید.
یکی از ابزارهای مهم در جنگ روانی، فرصت بازگشت به دشمن برای توبه و تسلیم است. دشمن باید باور کند که اگر شکست بخورد یا تسلیم شود، کشته نمی‌شود و زمینه برای بقای او وجود دارد. اگر دشمن به این باور برسد که اگر تسلیم شود و یا شکست بخورد بطور کامل نیست و نابود می‌شود، مقاومت خود را افزایش می‌دهد. از این‌رو خداوند کشتن اسیر را ممنوع کرد و مسئله بردگی، فدیه و اسارت را مطرح می‌سازد تا امکان تسلیم را در دشمن افزایش دهد و امید به زندگی را در آنان زنده نگه دارد تا تسلیم را برابر با مرگ ندانند و تا پای مرگ مقاومت نکنند.
نظم و اطاعت پذیری از فرماندهان(صف، آیه ۴)، اجازه مرخصی به رزمندگان در یک چارچوب قانونی و منظم و سازمان یافته و برنامه‌ریزی شده(احزاب، آیه ۱۳)، حرکت منظم و یکپارچه براساس دستور فرماندهی(نساء، آیه ۷۱) و پرهیز از هرگونه اختلاف (آل عمران، آیه ۱۵۲ و انفال، آیات ۴۵ و ۴۶)از دیگر ویژگی‌های سپاه اسلام است.
خداوند در آیات پیش گفته بر لزوم اتحاد میان نیروهای نظامی و پرهیز از هر گونه نزاع تاکید می‌کند و آرامش نیروهای نظامی را بسیار مهم و اساسی برای پیروزی می‌داند(انفال، آیات ۱۰ و ۱۱) زیرا هرگونه تشتت و تفرقه میان نیروها یا در روحیات افراد می‌تواند تاثیرات مخربی بر سپاه بجا گذارد و آنان را از پیروزی دور سازد.
سخن درباره ویژگی‌های نیروهای نظامی و صفات و خصوصیات سپاه اسلام بسیار است ولی در اینجا به همین خصوصیات بسنده می‌شود.