چند نکته تحریمی در خصوص برجام
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نظام سلطه تحریم را به عنوان یکی از راه‌های تقابل با انقلاب اسلامی بنا کرد. تحریم‌هایی که تاکنون وضع شده‌اند دارای سه منشأ اثر متفاوت هستند. تحریم‌های هسته‌ای، تحریم‌های حمایت از تروریسم و تحریم‌های حقوق بشری. مذاکرات هسته‌ای تنها بر روی قسمتی از تحریمها، یعنی تحریم‌های هسته‌ای تمرکز کرده بود و تحریم‌های حمایت از تروریسم و حقوق بشری همچنان پابرجا هستند و به گفته رئیس بک مایر معاون هماهنگ کننده سیاست تحریمها در وزارت خارجه آمریکا و مشاور جان‌کری امکان تصویب تحریم‌های جدید نیز از این طریق وجود دارد.
محمدحسن محبی
در خصوص توافق هسته‌ای و تحریمها ذکر چند نکته مهم و قابل تأمل به عنوان مشت نمونه خروار و به ویژه در زمانی که مجلس محترم در بررسی برجام است، خالی از لطف نیست.
اول؛ اجرای هرگونه لغو، تعلیق و یا توقف اجرای تحریم‌های آمریکا و اروپا و قطعنامه‌های شورای امنیت از روز اجرا خواهد بود. قابل توجه است که روز اجرا زمان مشخصی ندارد. یعنی فرا رسیدن روز اجرای تعهدات طرف غربی در مرحله اول منوط به اجرای تعهدات 11 بندی مندرج در برجام از جمله تخریب و باز طراحی رآکتور آب سنگین اراک، توقف غنی‌سازی در فردو، کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده به 300 کیلوگرم، شروع به اجرای پروتکل الحاقی، در مرحله دوم اجرای تعهدات نقشه راه (توافق بین ایران و آژانس در مورد جنبه نظامی احتمالی) و در مرحله آخر تأیید اجرای کامل این اقدامات از سوی آژانس انرژی اتمی است. به عبارت دیگر تا ایران این اقدامات یک جانبه و یک طرفه را انجام ندهد و این اقدامات نیز مورد قبول آژانس نباشد، زمان اجرای ابتدایی‌ترین تعهدات طرف غربی فرا نخواهد رسید.
دوم؛ تحریم‌های شورای امنیت فقط تعلیق می‌شوند یعنی با توجه به مکانیسم حل اختلاف مورد توافق در برجام هیچ مانعی برای بازگشت خودکار و کامل تحریم قطعنامه‌های قبلی وجود ندارد و هر کدام از شش کشور می‌توانند باادعای اینکه ایران به تعهدات خود عمل نکرده است و حتی به بهانه‌های دیگر، تحریمها را برگردانند.
سوم؛ بازگشت قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت از طریق مکانیسم ماشه و به هر بهانه‌ای، علاوه بر اعمال مجدد تحریمها، براساس بند 37 برجام و بندهای 14 و 15 قطعنامه 2231 مانع ادامه قراردادهایی می‌شود که در زمان تعلیق تحریمها منعقد شده است و ادامه اجرا آن قراردادها را مشمول تحریم می‌سازد. از این‌رو شرکت‌های بین‌المللی باتوجه به این محدودیت، از بستن قراردادهای طولانی مدت و انتقال تکنولوژی و سرمایه‌گذاری خودداری می‌کنند و هیچ شرکتی حاضر به انجام چنین ریسکی نخواهد بود چرا که هر لحظه امکان بهانه‌گیری طرف غربی و لغو برجام هر چند بر روی کاغذ وجود دارد.
چهارم؛ نکته‌ای که مقامات آمریکایی به آن اذعان دارند، حفظ ساختار تحریم‌هاست. به گونه‌ای که اندیشکده بروکینگز این موضوع را یکی از ترفندهای اوباما برای متقاعد کردن کنگره برشمرده است. چرا که به قول جاش ارنست سخنگوی کاخ سفید حفظ ساختار تحریم این توانایی را به آمریکا می‌دهد تا در صورت تخطی ایران از تعهداتش، در یک چشم بر هم زدن تحریمها را برگرداند. به عنوان مثال قانون تحریم سوئیفت، نه از روز اجرا بلکه 8 سال پس از آغاز روز اجرا تعلیق می‌شود و تنها در برجام استثنائاتی اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی بر این قانون شده است. به عبارت دیگر ساختار قانونی این تحریم پابرجاست و 8 سال دیگر این قانون تعلیق می‌گردد اما اعمال این قانون در زمان حال تخصیص خورده است.
پنجم؛ کارشناسان به پیچیده‌بودن متن برجام به عنوان یک هوشمندی طرف غربی اذعان می‌کنند. طرف غربی بسیاری از تعهدات خود را در تطبیق با قوانین داخلی خود پذیرفته است و این به این معناست آنچه که در برجام پذیرفته شده است تا جایی که با قوانین داخلی کشورهای 5+1 تعارض نداشته باشد، قابلیت اجرایی دارد. به عنوان مثال بند 29 جمع‌بندی برجام اشاره دارد که کشورهای طرف مقابل، از سیاست‌هایی که به عادی‌سازی روابط تجاری و اقتصادی خود با ایران در جهت اجرای موفق برجام ضربه می‌زند، «تا جایی که با قوانین داخلی خود همسو باشد»، خودداری خواهند کرد. بند 30 جمع‌بندی برجام اشاره می‌کند که کشورهای 5+1 تحریم و محدودیتی علیه اشخاص حقیقی و حقوقی که مرتکب فعالیت‌های رفع تحریم شده توسط برجام می‌شوند، «تا جایی که آن فعالیت‌ها با قوانین داخلی کشورهای 5+1 منافات نداشته باشد»، اعمال نخواهند کرد.
از آنجا که طرف مقابل اجرای چنین تعهداتی را منوط به عدم مغایرت آنها با قوانین داخلی خود کرده است، در عمل، نتیجه انجام این تعهدات به طور واضح مشخص نبوده و ممکن است با آنچه مورد انتظار ایران است تفاوت‌های فراوانی داشته و یا با تصویب قوانین جدیدی در آن کشورها، زمینه عدم اجرای مطلوب این تعهدات فراهم گردد.
ششم؛ براساس ماده 25 برجام «چنانچه قانونی در سطح ایالتی یا محلی در ایالات متحده مانع از اجرای لغو تحریم‌های مشخص شده در این برجام شود، ایالات متحده، مقامات در سطح ایالتی یا محلی را تشویق خواهد کرد که تغییرات در سیاست ایالات متحده منعکس شده در لغو تحریم‌های وفق این برجام را در نظر داشته و از اقداماتی که با این تغییر در سیاست همخوانی ندارد خودداری نمایند.
حال اگر ایالتی در نتیجه این تشویق، تحریم‌های خاص خود را برنداشت یا از وضع تحریم جدید خودداری نکرد، آمریکا هیچ تعهدی ندارد و به وظیفه خود مبنی بر «تشویق» عمل کرده است! از همین روست که اخیراً سه ایالت میشیگان، کانزاس و میسوری اعلام کرده‌اند قصد اعمال تحریم‌هایی جدید علیه ایران دارند.
در حال حاضر 29 ایالت آمریکا تحریم‌هایی علیه ایران دارند، و برخی ایالت‌ها مانند نیویورک و فلوریدا بعد از برجام اعلام کرده‌اند که تحریم‌های خود علیه ایران را حفظ نموده و تحریم‌های جدیدی را نیز اعمال خواهند کرد.
حال ضمن قدردانی از 22 ماه تلاش نفس‌گیر تیم مذاکره کننده، باید در مواجهه با برجام، سندی با تعهدات الزام‌آور، پیچیده، مبهم، قابل تفسیر و چند پاره باید حساسیت ویژه‌ای به خرج داد، چرا که اعتماد به شیطان اولین اشتباه و یا به تعبیری آخرین اشتباه است. بایستی از تزریق خوشحالی کاذب به جامعه پرهیز کرد زیرا سرنوشت میلیون‌ها ایرانی آن هم حداقل برای 25 سال، چیزی نیست که با وعده و وعید بر سر منافع قابل جمع باشد. مسئله تحریمها، با ادبیاتی چند پهلو، مثل تعلیق، لغو، توقف اجرا و زمان‌بندی پیچیده مثل مرحله پذیرش، مرحله اجرا، مرحله انتقال، مرحله انقضا و پیچیده بودن به لحاظ شبکه‌ای بودن و ساختارمند بودن،چاره‌ای جز دقت و موشکافی برای ما نمی‌گذارد و البته با مرور چند نکته بالا با اینکه از همه خطوط قرمز نظام عبور شده است، اصلی‌ترین دلیل مذاکره یعنی لغو تحریمها آنگونه مد نظر دولت و ملت است صورت نمی‌گیرد. مسئله‌ای که رهبر انقلاب به آن اینگونه اذعان می‌کند: اگر ما در مذاکرات در برخی موارد کوتاه آمدیم و برخی امتیازات را دادیم عمدتاً برای این بود که تحریمها برداشته شود وگرنه چه لزومی به حضور در مذاکرات بود... اگر قرار است تحریمها برداشته نشود، پس معامله‌ای هم در کار نخواهد بود، بنابراین باید تکلیف این موضوع مشخص شود.