محمدرضا فراهانی

اقتصاد، ستون اصلی خیمه جامعه است. اگر به هر دلیلی اقتصاد جامعه آسیب ببیند و با بحران مواجه شود بخش‌های دیگر نیز آسیب می‌بیند. پیامبران همان‌طوری که به اصول اعتقادی دعوت می‌کردند در کنار آن به اصل اقتصادی بسیار توجه ویژه‌ای مبذول می‌داشتند و اصلاحات در امور اقتصادی را در حد توان خود در دستور کار داشتند. نویسنده با مراجعه به آموزه‌های اسلام برخی از ویژگی‌های اقتصاد و به‌ویژه داد و ستد و بازار اسلامی را تبیین کرده است.

جایگاه والای بازار و بازرگانی در فرهنگ اسلامی
کاسب و تاجر و بازاری در عرصه اقتصادی در جایگاه بسیار مهمی قرار دارد. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «الجالب الی سوقنا کالمجاهد فی سبیل‌الله و المحتکر فی سوقنا کالملحد فی کتاب‌الله؛ واردکننده جنس به بازار اسلامی مانند مجاهد در راه خدا و محتکر در بازار اسلامی همانند ملحد و کافر نسبت به کتاب خدا است.» (نهج‌الفصاحه، حدیث 1317)
تجارت به معنای مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بار سنگین فروش از دوش تولیدگر و کاهش زحمات مصرف‌کننده، چیزی جز خدمت به تولیدگر و مصرف‌کننده نیست و بازرگان حلقه ارتباط تولیدکننده و مصرف‌کننده و عامل بهره‌وری و پیشرفت اقتصاد اسلامی است؛ زیرا بخش خدماتی که واسطه‌ای به نام بازرگان و بازار انجام می‌دهد، دسترسی دو بخش تولیدکننده و مصرف‌کننده را تسهیل می‌بخشد و زمینه جهت‌گیری تولید و بهره‌وری  بیشتر و امکان جابه‌جایی کالا و انتقال آن به بازارهای منطقه‌ای و جهانی را فراهم می‌آورد.
از همین رو پیامبر اسلام(ص) درباره نقش بازار و بازرگان در جامعه می‌فرماید: التاجر الصدوق تحت ظل العرش یوم القیامهًْ؛ بازرگان راستگو روز قیامت در سایه حمایت خداست. (میزان الحکمه، ج 1، ص 528)
این بدان معناست که فعالیت‌های خدماتی بازرگان در بازار اگر بر اساس مبانی به‌ویژه صداقت باشد، همانند فعالیتی است که فرشتگان مقرب الهی در عرش حکومت و حاکمیت الهی انجام می‌دهند؛ زیرا عرش منطقه تدبیر امور هستی بر اساس حق و عدالت است. بنابراین کسی که در سایه عرش الهی قرار می‌گیرد، در چارچوب تدبیر الهی فعالیت می‌کند و زمینه را برای پرورش و پروردگاری فراهم می‌آورد و در جهت‌گیری امور هستی در مسیر حکمت و اهداف حکیمانه الهی نقش بسزایی دارد.
یک بازرگان مسلمان باید جایگاه خویش و اهمیت فعالیت‌های خدماتی‌اش را در این مرتبه ببیند و خود را واسطه فیض و افاضه الهی و بخشی کوچک از مدبرات امر بداند. به این معنا که فرشتگان مدبرات امر اگر از عرش الهی امور هستی را تدبیر می‌کنند (نازعات، آیه 5) و مسئولیت حمل عرش حاکمیت و حکومت الهی بر دوش آنان نهاده شده است (غافر، آیه 7)، بازرگان صادق و مسلمان نیز از چنین جایگاهی برخوردار بوده و به این افتخار والا و ارجمند و تاج عزت سرافراز شده است.
اصول بازرگانی اسلامی
تجارت در اسلام اصول و قواعی دارد که مراعات آن می‌تواند زمینه‌ساز رشد و بالندگی اقتصادی جامعه شود و اقتصاد مقاومتی را تضمین کند و اصلاح امور فاسد جامعه اسلامی را موجب شود. در اینجا به برخی از این اصول اشاره می‌شود:
1. رضایت طرفین: در داد و ستد باید به‌گونه‌ای عمل شود که هر دو طرف خریدار و فروشنده راضی باشند. حال این خریدار بازرگان و فروشنده تولیدکننده باشد یا خریدار مصرف‌کننده و فروشنده بازرگان باشد. خداوند در آیه 29 سوریه نساء می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجارهًْ عن تراض منکم. هان ای مومنان! اموال یکدیگر را به باطل و بی‌جهت مصرف نکنید مگر تجارتی که با رضایت طرفین باشد. پس تصرف در اموال دیگری از طریق تجارت مورد قبول دو طرف، تصرفی مبتنی بر حق است و طرفین در چنین حالتی می‌توانند در کالا و بهای آن تصرف کنند.
2. عدم جواز فروش، قبل از تحویل: بازرگان تا زمانی که جنس خریداری شده از تولیدکننده را در اختیار نگرفته نباید آن را به دیگری از جمله مصرف‌کننده بفروشد. رسول خدا(ص) در این باره فرموده است: اذا اشتریت بیعا فلا تبعه حتی تقبضه؛ وقتی چیزی خریدی پیش از آنکه آن را تحویل بگیری نفروش. (کنز‌العمال، ج 4، ص 15)
3. عدم فروش کالای معیوب: کالایی که می‌فروشد باید فاقد عیب باشد. البته اگر به خریدار عیب کالا را بگوید و خریدار با وجود عیب خواهان آن باشد، به دلیل همان اصل رضایت طرفین چنین داد و ستدی جایز است. رسول‌خدا(ص) فرمود: مسلمان با مسلمان برادر است و جایز نیست به برادرش چیز معیوبی را  بفروشد مگر آنکه به او اعلام کند. (کنزالعمال، ج 4، ص 59)
4. عدم غش در معامله: کسی که چیزی را می‌فروشد باید از هر گونه اقداماتی که مصداق غش در معامله است پرهیز کند. به این معنا که گونی برنج و جو و گندم یا سبد میوه‌ای که می‌فروشد بالا و پایین و ظاهر و باطن آن یکی باشد و به خریدار چیزی را نشان ندهد که با قسمت نهان آن تفاوت دارد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: ای خواروبارفروش، زیر این کالا همانند روی آن است؟ هر کس به مسلمانان خیانت کند مسلمان نیست.(کنزالعمال، ج 4، ص 60)
5. عدم دخالت در معامله دیگران: اگر دو طرف در حال معامله هستند شما به عنوان فروشنده یا خریدار وارد معامله آنان نشوید و بگذارید آنان به کار خودشان ادامه دهند. پس اگر داد و ستدی از روی رضایت انجام گرفت که هیچ، وگرنه پس از پایان کارشان می‌توانید به عنوان خریدار یا فروشنده وارد معامله جدید شوید. رسول خدا(ص) درباره این اصل از اصول بازرگانی اسلامی در بازار مسلمانان فرموده است: هیچ یک از شما وارد معامله برادر دینی خود نشود. (کنزالعمال، ج 4، ص 69) در روایت است که پیامبر(ص) در جایی دیگر دخالت در معامله دیگران را نهی کرده است.
رسول خدا(ص) نهی فرمود از اینکه کسی در معامله برادر مسلمان خود وارد شود. (وسایل‌الشیعه، ج 12، ص 338)
6. پرهیز از آرزوی گرانی: ارزانی به معنای فراوانی نعمت است و جامعه اسلامی باید به‌گونه‌ای باشد که نعمت در آن به وفور یافت می‌شود و برکات از آسمان بر آن به سبب ایمان و تقواپیشگی می‌بارد (اعراف، آیه 96) پس کسی نباید آرزوی گرانی کند که عامل عدم دسترسی بسیاری  از مردم به کالای مورد نظرشان می‌شود، بلکه مومن باید همواره آرزوی فراوانی و ارزانی را برای خود و جامعه مسلمانان داشته باشد. آن بازرگان و بازاری که خواهان گرانی است در حقیقت به ایمان خویش ضرر و زیان می‌رساند و برکت را از خود دریغ می‌دارد. رسول‌خدا(ص) می‌فرماید: من تمنی علی امتی الغلاء لیلهًْ واحدهًْ احبط‌الله عمله اربعین سنهًْ؛ هر کس یک شب در آرزوی گرانی برای امت من باشد خداوند اعمال چهل ساله او را تباه خواهد کرد. (کنزالعمال، ج 4، ص 98)
7. رعایت راستگویی: چنانکه گفته شد صداقت از اصول بازرگانی است و بازاری باید اهل صداقت باشد وگرنه از تجارت خود سودی نمی‌برد، اما اگر صادق باشد جزو مدبران عرش الهی خواهد بود، امام صادق(ع) فرمود: خداوند سه کس را بدون حسابرسی به بهشت می‌برد: 1- پیشوای عادل؛ 2- بازرگان راستگو؛ 3- پیری که عمر خود را در اطاعت خدا گذرانده باشد. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 528)
8. مراعات امانت‌داری: غیر از صداقت، بازاری باید امین نیز باشد. اصل امانت همانند صداقت در همه امور زندگی یک اصل اسلامی و اخلاقی است، اما در بازار، امانت و صداقت در جایگاه بسیار مهم و اساسی قرار می‌گیرد. از همین رو ارزش صداقت و امانت در تجارت خیلی مهم تلقی شده است. به طوری که اگر بازاری صادق و امین باشد، جزو گواهان روز قیامت در کنار پیامبران و اولیاء و اوصیای الهی قرار می‌گیرد؛ چنانکه پیامبر(ص) فرموده است: التاجر الامین الصدوق المسلم مع الشهداء یوم القیامهًْ؛‌ بازرگان امین و راستگو و مسلمان روز قیامت با شهیدان خواهد بود (میزان‌‌الحکمه، ج 1، ص 528)
9. مراعات توزین همراه با افزایش: کالا اگر جزو اقلامی است که باید توزین شود، بازاری باید جلوی چشم خریدار آن را وزن کرده و حتی کمی بر کفه خریدار بیفزاید. پس به طریق اولی باید گفت که کم‌فروشی بیرون از اصول بازار اسلامی است؛ چنانکه پیامبر(ص‌) می‌فرماید: یا وزان، زن و ارجح؛‌ ای توزین‌گر! وزن کن و اندکی بیفزای. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 523) امام علی(ع) نیز به آسیب‌ها و آفات کم‌فروشی در بازار خرید و فروش اشاره می‌کند و می‌فرماید: وقتی پیمانه‌ها را کاهش ‌دهند خداوند ایشان را گرفتار قحط و کمبود می‌سازد.
10. مراعات احسان و تقوا: بازاری باید اهل احسان و تقوا باشد و نه تنها از خطوط قرمز نگذرد بلکه به نفع خریدار و مصرف‌کننده عمل کند و از راه احسان و نیکی با  خریدار معامله کند و از برخی حقوق خویش نیز چشم‌پوشی کند. چنین شیوه‌ای همانند پرداخت حقوق مالی واجب چون پرداخت خمس و زکات نه تنها موجب کاهش ثروت و سرمایه‌اش نمی‌شود، بلکه برکت را در زندگی‌اش می‌آورد، چنانکه  این مطلب را می‌توان از روایات گوناگون به دست آورد. به هر حال، اصل تقوا و احسان از اصول بازرگانی اسلامی است که بازاری اسلامی باید آن را مراعات کنند. پیامبر خدا(ص) فرموده است: هان ای بازرگانان! همانا بازرگانان در قیامت گنهکار برانگیخته می‌شوند مگر کسی که تقوای الهی پیشه کند، نیکویی کند و راستگو باشد. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 527)
11. حق فسخ معامله برای نادم: اگر خریدار پشیمان شده و خواهان فسخ معامله است، فروشنده باید آن را بپذیرد و در مغازه خویش ننویسد: «جنس فروخته شده پس گرفته نمی‌شود»؛ زیرا این شیوه در بازار اسلامی شیوه‌ای نادرست است و برکت را از زندگی بازاری می‌برد و چون در دنیا بر خریدار سخت گرفته خداوند نیز در قیامت بر او سخت می‌گیرد و از گناهان و خطاهایش نمی‌گذرد و توجهی به پشیمانی او نخواهد کرد؛ زیرا  انسان باید به دیگران رحم کند تا مورد رحمت و مرحمت خداوند قرار گیرد. پیامبر خدا(ص) به این اصل بازار اسلامی این‌گونه توجه داده و فرموده است: هر کس معامله شخص پشیمانی را فسخ کند، خداوند روز قیامت از گناهان او بگذرد. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 523) بنابراین بازاری خوب باید کالای فروخته شده را از خریدار پشیمان پس بگیرد. در این صورت مورد عنایت الهی در دنیا و آخرت قرار می‌گیرد؛ امام صادق(ع) فرمود: چهار کس در روز قیامت مورد توجه خداوند هستند: 1- کسی که معامله شخص نادمی را فسخ کند. 2- آنکه اندوه‌زده‌ای را فریادرسی کند. 3- کسی که برده‌ای را آزاد سازد. 4- کسی که زن و یا مرد بی‌همسری را همسر دهد. (وسایل‌الشیعه، ج 12، ص 4)
12. پرهیز از آفات پنج‌گانه بازرگانی و تجارت: اموری چند بازار اسلامی را خراب می‌کند و آفت بازار و تجارت است. این امور در آیات و روایات مطرح و از آنها نهی شده است. از جمله آنها،‌ خصلت‌های پنج‌گانه‌ای است که بازاری اسلامی نباید آن را داشته باشد. پیامبر(ص) می‌فرماید: فروشنده و خریدار باید از پنج خصلت دوری گزینند وگرنه نباید داد و ستد کنند: 1- رباخواری؛ 2- سوگند خوردن؛ 3- نهان داشتن عیب‌ها؛ 4- تعریف از کالا هنگام فروش؛ 5- نکوهش هنگام خرید. (بحارالانوار، ج 103، ص 95) در این روایت بیان شده که برخی از افراد هنگام فروش به ستایش آن جنس و کالا می‌پردازند،‌ ولی هنگامی که می‌خواهند همان را بخرند به سر مال می‌زنند. چنین شیوه‌ای در بازار اسلامی نباید رایج باشد و انتظار از بازاری اسلامی آن است که از این شیوه‌های تبلیغاتی و بازار کسادی پرهیز کند.
13. پرهیز از رباخواری: رباخواری در بازار اسلامی حرام است. باید توجه داشت که برخی از این اصولی که بیان شد جزو مستحبات و مکروهات بوده و برخی نیز جزو واجبات و محرمات است. از جمله مواردی که حرام است، کسب ربوی است. پیامبر خدا(ص) فرموده است: شر الکسب کسب الربا؛ بدترین درآمدها، درآمدی است که از راه ربا به دست آید. (بحارالانوار، ج 103، ص 115)
14. پرداخت مزد خدمات و پرهیز از غصب مزد خدمت: از جمله اموری که در بازار اسلامی نهی شده است، غصب مزد خدماتی است. به این معنا که اگر کسی خدماتی را برای کسی به عنوان اجیر انجام داد باید مزدش را داد. پس همان طوری که باید بهای کالا و جنس را پرداخت کرد، بهای خدماتی که اجیر و کارگر انجام می‌دهد باید پرداخت شود. رسول خدا(ص) می‌فرماید: پرداخت شود. رسول خدا(ص) می‌فرماید: خداوند تمام گناهان را می‌آمرزد، مگر کسی که مهر زنی را نپردازد، مزد کارگری را ندهد و شخص آزادی را به عنوان برده بفروشد. (بحارالانوار، ج103، ص 129)
15. حفظ اعتماد و عدم سوءاستفاده از اعتماد مشتری: از اصول بازار اسلامی اعتماد است. اگر روزی دیوار اعتماد در بازار اسلامی ترک بخورد، اقتصاد و بازار با بحران مواجه خواهد شد. هر بازاری باید بکوشد همواره اصل اعتماد را حفظ کند تا بازار، پررونق و پر برکت باشد. اصولا کسانی که با بازاری برخورد می‌کنند به گفته‌ها و کالا و اجناس فروشنده اعتماد می‌کنند و بر همین اساس آن را به عنوان یک جنس سالم با بهای مناسب و منصفانه خریداری می‌کنند. بنابراین بازاری باید اهل انصاف باشد و از بی‌انصافی پرهیز کند. از نظر پیامبر خدا(ص) بی‌انصافی در جایی که خریدار به فروشنده به‌عنوان منصف و با انصاف نگاه می‌کند مانند حرام‌خواری و نزول‌خواری است. ایشان می‌فرماید: مغبون ساختن کسی که کار را به انصاف خود انسان سپرده، حکم رباخواری دارد. (بحارالانوار، ج 103، ص 104)
16. پرهیز از احتکار: احتکار به معنای حبس کالا و خدمات به قصد افزایش قیمت و گران فروشی، دور از انصاف و عدالت و برخلاف اصول بازار اسلامی است. اصولا بازار اسلامی باید درصدد ایجاد رفاه و افزایش کالا و اجناس و کاهش قیمت‌ها برای دسترسی بیشتر افراد به کالا و اجناس و خدمات باشد تا این‌گونه فقر و نداری از جامعه اسلامی ریشه‌کن شود. اما کسی که احتکار می‌کند برخلاف حکمت بازار اسلامی رفتار می‌کند و از دایره اسلام و ایمان بیرون می‌رود و ارزش کارهای دیگرش کاهش می‌یابد. پیامبر خدا(ص) فرمود: هر کس مواد خوراکی بخرد و چهل روز برای ایجاد گرانی نگهدارد، سپس بفروشد و قیمت آن را در راه خدا صدقه بدهد، کفاره احتکارش حساب نمی‌شود. (بحارالانوار، ج 103، ص 98) آن حضرت(ص) در جایی دیگر محتکر را ملعون می‌شمارد که از رحمت الهی دور شده است، در حالی که واردکننده کالا و بازرگان به سبب اقدام خداپسندانه و خدمت به جامعه از برکت برخوردار خواهد شد و خداوند به او عنایت می‌کند؛ چنانکه آن حضرت(ص) می فرماید: واردکننده از لطف و رحمت الهی بهره‌مند می‌گردد و احتکارکننده ملعون است. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 313) امام علی(ع) نیز فرمود:‌ احتکار راه و رسم اشرار است. (میزان الحکمه، ج 1، ص 286)
17. مراعات حق اختیار فسخ: راهکار فسخ در بازار اسلامی جزو مهمترین اصول تجارت است. این اختیار در چارچوب قواعد و مرزهایی به خوبی در روایات تبیین شده و فقه اسلامی ابعاد گوناگون آن را مطرح و تشریح کرده است. از جمله بحث‌های مهم فسخ بقای خیار فسخ تا زمان جدایی طرفین معامله است. پس حتی اگر جنس و قیمت رد و بدل شده باشد، باز دو طرف تا زمانی که از هم جدا نشده‌اند می‌توانند آن را فسخ کنند و هیچ یک از طرفین نمی‌توانند با این اصل فسخ مخالفت کنند. پیامبر(ص) می‌فرماید: مشتری و فروشنده تا از هم جدا نشده‌اند اختیار فسخ دارند. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 245)
18. اجتناب از سوگند: در بازار اسلامی سوگند باید ترک شود و انسان برای امور پست دنیا و متاع آن نباید از سرمایه‌های بزرگی چون سوگند به ویژه به خدا پرهیز کند. پیامبر(ص) به بازاری در این باره هشدار می‌دهد و می‌فرماید: وای بر بازرگانان امت من از «نه به خدا» و «آری به خدا» گفتن. و وای بر صنعتگران امت من از «امروز و فردا» کردن. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 310) امام صادق(ع) نیز فروش به کمک سوگند را امری باطل و نادرست می‌شمارد و می‌فرماید: همانا کسی که با کمک قسم کالای خود را بفروشد مورد خشم خداست. (بحارالانوار، ج 103، ص 99)
19. اجتناب از سوءاستفاده از اضطرار مردم: برخی از مردم به سبب مشکلاتی که ناگهان بر سرشان خروار می‌شود ناچارند کالایی را بفروشند. شرایط غیرطبیعی و نیازمندی شدید موجب می‌شود که گاه زیر قیمت آن را بفروشند. خریداران باید مواظب باشند که در این زمان اجحاف نکرده و رویه بی‌انصافی در پیش نگیرند. امیرمؤمنان علی(ع) فرموده است: رسول خدا(ص) از خرید اجحاف‌گرانه اموال اشخاص که ناچار به فروش شده‌اند منع فرموده است. (میزان الحکمه، ج 1، ص 521)
20. اجتناب از تقلب: ‌تقلب و جنس قلابی فروختن کار بسیار زشتی است. در این میان تقلب در برخی از کالاها مانند گوشت که با جان مردم سروکار دارد بسیار خطرناک است. از این رو تقلب بویژه در مواد خوراکی مانند گوشت مورد تاکید قرارگرفته است. بازار اسلامی باید از هرگونه تقلب و بدلی فروشی به عنوان جنس اصل پرهیز کند و بازاری باید اهل تقلب نباشد. روایت است: امام علی(ع) وارد بازار شد و فرمود: هان ای گوشت فروشان! هرکس در گوشت بدمد و آن را چاق نشان دهد از ما مسلمانان نیست.(بحارالانوار، ج 103، ص 102)
21- اجتناب از تجارت حرام: بازار اسلامی باید  از خرید و فروش و تجارت حرام پرهیز کند. از جمله خرید و فروش پوست درندگان که درآمد آن حرام است.
همچنین خرید و فروش مشروبات حرام که جایز نیست. رسول خدا(ص) فرمود: خداوند لعن کرده است مشروب و فشارنده آن و کارنده درخت آن و نوشنده آن و ساقی و فروشنده آن و خریدار و خورنده پول آن و حامل آن را و کسی را که به سوی او می‌برند. (بحارالانوار، ج 103، ص 44) خرید و فروش کالای مسروقه نیز جزو این گروه از خرید و فروش‌های حرام است. رسول خدا(ص) فرموده است: هر کس دانسته اموال مسروقه‌ای را بخرد همانند خود سارق است. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 248)
22. اجتناب از افزایش کاذب قیمت: بازار اسلامی باید عدالت و انصاف را مراعات کند. پس بازاری مسلمان باید از افزایش کاذب قیمت‌ها و گران فروشی پرهیز کند. رسول خدا(ص) فرمود: کسی که قیمت جنسی را بالا می‌برد بدون آنکه قصد خرید داشته باشد، خائن است. (بحارالانوار، ج 103، ص 81)
23. تحقیق در مورد قیمت: خرید و فروش باید به‌گونه‌ای باشد که انسان مغبون نشود. بنابراین تحقیق درباره قیمت‌ها لازم و ضروری است تا دیگر مدعی نشود که نمی‌دانسته و کلاه سرش گذاشته‌اند. پیامبر خدا(ص) فرمود: کسی که مغبون می‌شود نه نزد خلق پسندیده است و نه نزد خدا دارای پاداش است. (بحارالانوار، ج 103، ص 94)
24. اجتناب از قرض بدون تصمیم پرداخت: قرض‌الحسنه بسیار امر مبارک و سازنده‌ای برای گیرنده و دهنده بوده و در اسلام سفارش بسیاری شده است. هر کسی باید تلاش کند تا این امر اسلامی باقی و برقرار و در جامعه تقویت شود؛ بنابراین هر کاری که این امر را مختل و موجب شود تا کسی رغبت به این کار پیدا نکند گناهی بزرگ مرتکب شده است. کسی که قرض می‌گیرد و قصد پرداخت نداشته نباشد، از  جمله این افرادی هستند که موجب از میان رفتن این امر پسندیده الهی می‌شوند. امام صادق(ع) به این افراد هشدار می‌دهد و می‌فرماید: دزدان سه دسته‌اند: 1- آنکه زکات نپردازد؛ 2- آنکه مهر زنان را ندهد؛‌3- آنکه قرض بگیرد و تصمیم به پرداخت نداشته باشد. (بحارالانوار، ج 103، ص 146)
25. وفاداری نسبت به معاملات: خداوند در آیات قرآن بر وفا به عقد و عهد تاکید بسیار کرده است. (مائده، آیه 2) بازاری باید همان طور که اهل صداقت و امانت است باید وفادار باشد و به عهد و عقد خود بماند. امام صادق(ع) فرموده است: مسلمانان به قراردادهای خود وفادارند مگر شرطی که برخلاف قرآن باشد. (بحارالانوار، ج 103، ص 137)
26. آموزش فقه و تجارت: بازاری اسلامی باید نخست آموزش فقه داشته باشد تا بتواند براساس موازین شرعی عمل کند. امام علی(ع) فرمود: ای بازرگانان، اول قوانین شرعی تجارت را بیاموزید آنگاه به بازرگانی بپردازید.
 الفقه ثم المتجر. (میزان الحکمه، 1 ص 520)
27. ریسک‌پذیری در تجارت: بازار و بازرگانی اصولا با خطر همزاد است و کسی در بازار سود می‌برد که خطرپذیر باشد. امام علی(ع) فرمود: بازرگان ترسو محروم است و بازرگان شجاع بهره‌مند. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 323) تاجر باید در همه امور، تجارت را مدنظر قرار دهد و تنها در یک حوزه وارد نشود. اگر خطرپذیر باشد و تخم‌مرغ‌هایش را در چند سبد بگذارد احتمال بیشتری در سود برایش است. امام علی(ع) فرمود: دست به انواع بازرگانی بزنید که تجارت‌ها عامل بی‌نیازی شما از اموال مردم است و خداوند شخص صاحب حرفه درستکار را دوست دارد. (میزان الحکمه، ج 1، ص 520)
28. ویژگی‌های دیگر بازاری: امام علی(ع) وقتی در بازار می‌گشت و موعظه می‌کرد، چنین می‌فرمود:
* خیرخواهی از خدا را مقدم بدارید.
* با آسان گرفتن در معامله، به کار خود برکت دهید.
* با خریداران متواضع باشید.
* خود را به داشتن حلم و بردباری (پرهیز از عصبانیت) زینت دهید.
* از قسم خوردن پرهیز کنید.
* از دروغ گفتن فاصله بگیرید.
* از ستم کردن بترسید.
* در حق مظلوم با انصاف باشید.
* به رباخواری نزدیک نشوید.
* در وزن و ترازو، درست و تمام وزن کنید (کم‌فروشی نکنید)
* اموال مردم را به حرام نستانید.
* زمین خدا را با کارهای بد اقتصادی‌تان، به فساد و تباهی نکشید (بحارالانوار، ج 78 ص 54)