آسیب‌شناسی عوامل کاهش مطالعه در کشور (بخش نخست)
رسانه‌های دیجیتال رقیب سرسخت کتاب (گزارش روز)
صدیقه توانا
از آن زمان که پای کامپیوتر، لپ‌تاپ، سی‌دی و گوشی‌های همراه و انواع و اقسام رسانه‌های الکترونیکی و دیجیتالی به خانه‌ها باز شد، کتابهای رنگ‌و وارنگ در ابعاد و زمینه‌های مختلف ادبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و رمان در کنج قفسه‌ها و کتابخانه‌ها در تنهایی و غربت کز کردند، بوی خاک گرفتند و مهجور ماندند. بچه‌ها دیگر سراغ کتابهای داستان و شعرهای حسن کچل و... نمی‌روند، پدران کمتر فرصت پیدا می‌کنند دقایقی کنار کتابخانه بایستند و حداقل دیوان حافظ و حکایتهای ادبی را تورقی بزنند و مادران هم فقط وظیفه خود می‌دانند دستمال به دست گرفته و هر از چندگاهی مجسمه‌ها و قاب عکس‌هایی را که روی قفسه کتابخانه گذاشته‌اند تمیز کنند و به زدودن غبار از روی کتابها بسنده می‌کنند. حتی دیگر سراغ کتاب آشپزی رُزا منتظمی هم نمی‌روند!
همه اهل خانه شده‌اند مشتری پر و پا قرص وسایل الکترونیک. بچه‌ها در اتاق را به روی خود بسته و با کامپیوتر و سی‌دی‌های بازی سرگرم هستند، پدرها و مادرها هم اغلب سرشان با گوشی‌های موبایل در فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آن‌قدر گرم شده است که دیگر فراموش می‌کنند نظارتی بر رفتار فرزندان خود داشته باشند.
گویی در این دنیای تکنولوژی هر کس می‌خواهد از دیگری گوی سبقت را در عضو شدن در گروههای مختلف اجتماعی برباید. تا جایی که برخی از مادران غذاها و میان وعده‌ها و دستور پخت خورشت‌ها و سوپها را هم از اینترنت و فضای مجازی می‌خواهند و کم و بیش می‌بینیم پدران روزنامه به دست وارد خانه شوند. قبلا دلمان به این خوش بود که حداقل خانواده‌ها یک ساعت از وقت خود را صرف خواندن روزنامه می‌کردند و این اوقات جزو سرانه مطالعه در کشور محسوب می‌شد اما الان به مدد تکنولوژی این فرصت هم از خانواده‌ها گرفته شده و اخبار از طریق اینترنت و سایتهای خبری رصد می‌شود.
البته این همه پیشرفت تکنولوژی خیلی هم خوب است ولی آنچه که رفته‌رفته رو به فراموشی می‌رود، مطالعه کتاب و کتابخوانی است.
بر کسی پوشیده نیست یکی از راههای داشتن فرهنگ مفید و مناسب ترویج کتاب و کتابخوانی بین مردم بخصوص قشر نوجوان و جوان است و همچنین کتاب نقش سازنده‌ای در پیشرفت کشور و رشد حیات اجتماعی و... دارد، بنابراین، به اعتقاد کارشناسان مسائل فرهنگی از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی هر جامعه سرانه مطالعه، میزان تولید و مصرف اطلاعات و کالاهای فرهنگی آن جامعه است و بنا بر اهمیت این مسئله دولت و سیاست‌گذاران باید برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری برای رشد و ترویج مطالعه در کشور انجام دهند چرا که روح یک جامعه در پرتو این مهم بارور می‌شود. به همین دلیل میراث فرهنگی و تمدن اسلامی همیشه مملو از کتابهای بزرگانی است که افتخار جامعه بشری بوده و همه همت اولیای دین اسلام بر این بوده است که بندگان خدا را به سوی روشنایی کتاب رهنمون شوند.
دین، فرهنگ و تاریخ ما انس و الفتی دیرینه و همیشگی با کتاب و کتابخوانی دارد.
اسلام آغاز رسالت قرآنی‌اش را با قلم شروع می‌کند از این رو ارزشی که قلم و تعلیم و تربیت در قرآن دارد هم بر کسی پوشیده نیست.
متأسفانه رواج روحیه کتابخوانی و مطالعه بین ملت عزیز ما که خود یکی از مشعل‌داران فرهنگ، کتاب، معرفت و تمدن در طول تاریخ است خیلی کمتر از آن چیزی است که از چنین ملتی انتظار می‌رود. با اینکه در سالهای اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران سعی فراوان شده است تا فرهنگ مطالعه و کتابخوانی رواج یابد ولی تا رسیدن به نقطه مطلوب خیلی فاصله داریم. در این گزارش به آسیب‌شناسی عوامل کاهش مطالعه می‌پردازیم و اینکه آیا جامعه ایران نیازهای نویسندگان را فراهم کرده؟ آیا محتویات کتابهای ما توانایی جذب خواننده را دارد؟ آیا اطلاع‌رسانی خوبی در مورد کتاب و اهمیت آن در رسانه‌های ما صورت می‌گیرد؟ و سرانه مطالعه در ایران و جهان چقدر است؟ در این دو شماره با ما باشید.
آمار دقیقی از سرانه مطالعه نداریم
این موضوع مهم فرهنگی که چرا فرهنگ مطالعه و سرانه کتابخوانی در کشور پایین است نیاز به یک دسته‌بندی دقیق دارد و متاسفانه تاکنون هم آمار دقیقی از سرانه مطالعه در کشور وجود ندارد. برخی می‌گویند سرانه مطالعه در کشور پایین است و برخی معتقدند سرانه مطالعه بالاست. این آمار ضد و نقیض به این دلیل است که شاخص‌های مطالعه معلوم نیست. دسته دوم که نگاه خوش‌بینانه‌ای به آمار سرانه مطالعه بالا دارند هرنوع مطالعه‌ای اعم از آگهی روزنامه و کتب درسی را هم در این لیست می‌گنجانند.
اما آنچه مدنظر ماست و دنبال آسیب‌شناسی آن هستیم که چرا سرانه مطالعه پایین است، اختصاص به مطالعه غیر موظفی (کتاب و رسانه‌های مکتوب مثل روزنامه) دارد.
آقای احمد عطایی مدیر مسئول موسسه فرهنگی - هنری قدر ولایت در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «اگر مطالعه روزنامه‌ها را از آمار موجود سرانه مطالعه کم کنیم، وضعیت مطالعه کتاب و کتابخوانی اسفبار است.»
وی با اشاره به تاکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب در مورد فرهنگ کتابخوانی می‌گوید: «شاید در اینجا مقصر اصلی مسئولان باشند که در زمینه ترویج و تبلیغ مطالعه مفید یعنی کتاب بخوبی فرهنگ‌سازی نکرده‌اند.»
مدیر مسئول موسسه فرهنگی - هنری قدر ولایت با بیان این موضوع که مسئولان باید عملا اهل مطالعه باشند و مطالعه را به شکل مناسب به جامعه انتقال دهند تا فرهنگ شود، وزارت ارشاد را متولی رسمی این کار می‌داند و در ادامه توضیحاتش می‌گوید: «در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چند مورد وجود دارد که مانع از ترویج مطالعه در کشور شده است.»
عطایی در ادامه به تک تک موانع اشاره کرده و در توضیح هر یک از آنها می‌گوید: «ما نقشه جامعی در وزارت ارشاد نداریم. علی‌رغم آنکه بارها و بارها به معاون فرهنگی وزارتخانه گوشزد کرده‌ایم که باید در زمینه تولید، توزیع و... تعریف دقیقی داشته باشیم، در حال حاضر حلقه واسطه برای ترویج کتابخوانی نداریم، وی می‌گوید: «اگر کتابخوانی در جامعه رواج یابد هم در تولید و هم در توزیع کتاب موفق می‌شویم، الان ناشران بدون تقاضا کتاب تولید می‌کنند. فرهنگ کتابخوانی است که می‌تواند برای ناشر متقاضی درست کند و متاسفانه جای این موضوع خالی است...
کتابفروشی‌ها تغییر کاربری داده‌اند
مدیر مسئول موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت در ادامه به یک مشکل و ضعف دیگر در خصوص عوامل کاهش مطالعه اشاره کرد و می‌گوید: «در ارشاد اولویت‌بندی وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد عملا ما ناشران از آن بی‌خبر هستیم. اولویت وزارت ارشاد کتابخوانی نیست، بلکه ممیزی است و علی‌رغم آنکه در این بحث مشکلی نداریم ولی هنوز تاکید وزارت ارشاد بر این مسئله است.»
عطایی موضوع دیگری را که مورد بحث قرار می‌دهد، به شبکه توزیع برمی‌گردد. که در حال حاضر فروشگاههای کتاب در کشور مرده است. وی بر این باور است که بخشی از فروشگاههای کتاب مرده است و بخش دیگر هم گرایش به سمت لوازم‌التحریر آورده‌اند و کتابفروشی‌ها در واقع تغییر کاربری داده‌اند.
وی همچنین تغییرات زیاد در پستهای مدیریتی وزارت ارشاد را هم مورد نقد قرار می‌دهد و می‌گوید: «برنامه‌های ما در طول نیست و استمرار ندارد، بلکه همه هم عرض هستند و این مسئله باعث آسیب به فرهنگ کتابخوانی شده است.»
وضعیت بحرانی برای ناشران
ناشران در وضعیت بحرانی هستند و کتابهای خود را با 50 تا 60 درصد تخفیف به فروش می‌رسانند تا گردش مالی داشته باشند ولی باز وزارت ارشاد به آنها رسیدگی نمی‌کند.
«این گله دیگر مدیر مسئول موسسه فرهنگی قدر ولایت است که با گزارشگر کیهان مطرح می‌کند و در ادامه می‌گوید: «وزارت ارشاد وظایف خود را در راستای ترویج مطالعه و کتابخوانی انجام نمی‌دهد.»
به او می‌گویم خوب در این شرایط چه باید کرد؟ می‌گوید: «باید با هم وارد کار شویم، ناشران و اهل قلم الان تولید ناشران برحسب نیاز جامعه نیست. بخشی از تولیدات مخاطب را دلزده می‌کند مثل عرفان‌های کاذب ... و بعضی هم تکرار مکررات است بدون مطالب نو و ویژگی خاص، این مشکلات باید مرتفع شود.»
وی همچنین تاکید دارد که: «باید ارتباط ناشر با مخاطب قوی‌تر شود و هدف فقط فروش نباشد. این ارتباط باید ارتباط معلم و شاگردی باشد. همان‌طور که معلمی موفق است که ارتباط بهتری با دانش‌آموز خود داشته باشد، ناشری هم موفق‌تر است که با مخاطب خود ارتباط قوی‌تری برقرار کند. ما در تولیدات خود ایجاد مخاطب نمی‌کنیم، بلکه او را رها می‌کنیم.»
دیجیتالی کردن و لطمه به مطالعه کتاب
رسانه‌ها و صدا و سیما در زمینه ترویج کتابخوانی چگونه می‌توانند نقش موثری ایفا کنند؟
عطایی با اشاره به اینکه گرایشی که در حال حاضر در رسانه‌ها دیده می‌شود (مکتوب و صدا و سیما) گرایش معرفی دیجیتال به جای کتاب است خاطرنشان می‌کند: «همان‌طور که حضرت آقا فرمودند هیچ چیز جای کتاب را نمی‌گیرد، ما هم باید بر این موضوع تاکید کنیم» دیجیتالی کردن به فرهنگ مطالعه لطمه می‌زند.
وی در دامه گران بودن تبلیغ و معرفی کتاب در صدا و سیما را هم نکته‌ای قابل تامل می‌داند و این مسئله را سد راه تبلیغ کتاب بیان می‌کند و می‌گوید: «در صدا و سیما برای تبلیغ کتاب در 35 ثانیه باید 8 میلیون تومان بپردازیم آن هم در یک باکس کم بیننده و با تخفیف 70 درصدی این مبلغ به 5 تا 6 میلیون می‌رسد، این اصلا مقرون به صرفه نیست و این درحالی است که می‌بینیم سهم تبلیغات مواد مضر خوراکی مثل انواع و اقسام چیپس و پفک و شکلات و... چه سهم عمده‌ای در تبلیغات تلویزیونی دارند و طبیعی است که در این شرایط می‌بینیم کتاب در سبد خرید خانوارها جایی ندارد.»
نقش والدین در ترویج مطالعه
البته این نکات باعث سلب مسئولیت مردم و خانواده‌ها از توجه به هر مطالعه و کتابخوانی نمی‌شود. همه و همه ناشران، مسئولان وزارت ارشاد و مردم وظیفه تبلیغ کتابخوانی را بر عهده دارند، اگر درست عمل کنیم فرهنگ مطالعه در جامعه رشد می‌کند.
وظیفه خانواده‌ها و والدین در ترویج فرهنگ مطالعه چیست؟
محبوبه رستمی جامعه‌شناسی خوانده است اما از آنجا که بی‌نهایت به مطالعه علاقه دارد، در زمینه کتابداری هم تخصص گرفته و صاحب‌نظر می‌باشد و سالهاست در یکی از کتابخانه‌های عمومی شهر تهران در منطقه 5 فعالیت می‌کند.
نظرش را در مورد نقش خانواده در ترویج کتابخوانی می‌پرسم آن هم در عصر دیجیتال، می‌خندد و بعد از کمی مکث می‌گوید: «پدران و مادران کتابخوان بهترین مروجان توسعه کتابخوانی هستند. در صورتی که والدین تمایل به مطالعه داشته باشند این فرهنگ مطلوب خود‌به‌خود به فرزندان و جامعه منتقل می‌شود.»
برای آنکه آرامش کتابخانه را بر هم نزنیم لابه‌لای قفسه‌های بلند کتابخانه گوشه دنجی پیدا می‌کنیم و خانم کتابدار در ادامه برایمان می‌گوید: «خانواده عامل بسیار مهمی در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی است. محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزش والدین، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشریات قابل دسترس و همچنین سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده نقش بسزایی در تقویت عادات مطالعه و کتابخوانی دارد.»
وی در ادامه می‌گوید: «کشور ما از سالیان دور کشوری با قدمت فرهنگی بالا بوده و نویسندگان و شاعران درخشانی داشته است ولی متاسفانه سرانه مطالعه و کتابخوانی، زیبنده مردم ما نیست.»
وی با اشاره به اینکه در همین کتابخانه قبلا بچه‌ها و والدین زیادی مراجعه می‌کردند اما الان به روزی 20 نفر هم نمی‌رسد، می‌گوید: «همین که آمار دقیقی از میزان مطالعه مردم موجود نیست، خود نشانی از مهجوریت کتاب و کتابخوانی در جامعه است.»
این جامعه‌شناس اضافه می‌کند: «البته در ریشه‌یابی این معضل باید از کودکی شروع کنیم. اولین نهادی که در آن، کودک با کتاب و کتابخوانی انس می‌گیرد، خانواده است. پدر و مادر، بهترین معلم کودک هستند که باید شوق مطالعه را در او تقویت کنند. اگر والدین و افراد بزرگتر خانواده به مطالعه علاقه‌مند باشند، فرزندان آنها نیز، که همواره از اثرات طبیعی روابط عمیق عاطفی حاکم در خانواده‌های ایرانی برخوردار هستند با کتاب بیشتر و بهتر آشنا شده و به مطالعه و کتابخوانی عادت می‌کنند.»
مشکل اقتصادی توجیهی برای نخریدن کتاب
خانم رستمی - کتابدار پرکار - در لابه‌لای صحبت‌های خود به سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده‌ها در خصوص ترویج کتابخوانی اشاره کرد.
شاید خیلی از شما هم مثل این خانم به محض آنکه از شما بپرسند در ماه چند کتاب برای فرزند خود می‌خرید، پاسخ مشترکتان این باشد که در این شرایط اقتصادی کی به فکر خرید کتاب است؟ یا بلافاصله توی ذوقتان بزنند و بگویند ای خانم! دلتان خوش است ها، وقتی نان نداریم بخوریم پیاز بخوریم که اشتها پیدا کنیم؟!... کمی تامل باید کرد. شاید از یک طرف این پاسخ تا حدودی درست باشد ولی اصلا دلیل موجهی برای مطالعه نکردن و کتاب نخریدن نیست. شما خانم محترم، مادر گرامی، مادربزرگ یا پدربزرگ مهربان در ماه چقدر هزینه خرید اسباب‌بازی و سی‌دی و بازی‌های کامپیوتری برای فرزند و نوه‌‌های خود می‌کنید، فقط کافی است در کنار هر یک از این وسایل یک کتاب داستان یا شعر هم به بچه‌ها هدیه دهید تا دیگر مشکل اقتصادی بهانه نخریدن کتاب و مطالعه نکردن، نباشد.
احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران هم بر این باور است که سرانه پایین مطالعه در کشور ما ربط چندانی به مشکلات اقتصادی ندارد. او مسئله اساسی و بنیادین را فرهنگ می‌داند و اضافه می‌کند: «بسیارند خانواده‌ها و کسانی که وضع مالی خوبی دارند، اما کتاب نمی‌خوانند.»
وی در آبان ماه با انتشار فراخوانی از اهالی فرهنگ کشور خواسته بود روز 29 آبان را به صورت نمادین در یک کتابفروشی بگذرانند و البته خود آقای مسجدجامعی ظاهرا به یکی از کتابفروشی‌های واقع در خیابان انقلاب رفته بود. وی در پاسخ به اینکه فکر می‌کنید این تلنگرها و حرکت‌های نمادین تا چه اندازه می‌تواند در گسترش فرهنگ کتابخوانی موثر باشد می‌گوید: «اصل ماجرا این است که سرانه پایین مطالعه در مملکت ما خیلی به مسائل اقتصادی برنمی‌گردد مسئله فرهنگ‌سازی است.»
وی در ادامه می‌گوید: «من نمی‌گویم حرکت‌هایی این چنین، صنعت نشر را تکان می‌دهد اما تلنگری است که امید می‌رود آب در خوابگه مورچگان بریزد.»