مرتضی طباطبائی

رشوه ؛ مصداق بارز حرام خواری
آموزه‌های قرآنی اموری چون رباخواری، رشوه خواری ومکاسب حرام را به صراحت به عنوان آتش معرفی می‌کند و با تعابیری چون «سحت» بر آن است تا انسان را از آن دور نگه دارد ؛ زیرا وقتی انسان امری را آتش بداند، به طور طبیعی به آن نزدیک نمی‌شود تا دامنگیرش شود، چه رسد که آتشی در درونش پدید آورد.
رشوه واژه‌ای عربی از ریشه "ر ش و” و به سه صورت: با فتح، ضم و کسر «راء» به کار رفته است. این کلمه مفرد است و جمع آن «رُشا» یا «رِشا» (با ضم یا کسر راء) است که در فارسى به معناى مزد است.( مجمع البحرین، ج 1، ص 184)
البته این واژه در قرآن نیامده است،‌ ولی واژه‌هایی چون «سحت و باطل» که دارای معنای عامی است در قرآن آمده که شامل رشوه و هر مال حرامی می‌شود؛ زیرا رشوه مالى است كه شخص به قاضى و غير آن مى دهد تا به نفع او حكم دهد.( المصباح، ج 1 - 2، ص 228)
برخی ‌ها در تعریف رشوه گفته اند: رشوه عبارت است از اینکه کسى با تبانى و پرداخت چیزى، به خواسته خود برسد.( ابن اثیر، النهایة، ج 2، ص 226.
خداوند متعال در آیه 188 سوره بقره می‌فرماید: وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُواْ فَرِيقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ اموال یکدیگر را به باطل نخورید و در حالی که آن را به سوی قضات و حاکمان سرازیر می‌کنید و رشوه می‌دهید تا پاره‌ای از اموال مردم را به گناه و ناحق بخورید در حالی که حرمت آن را می‌دانید.
از این آیه به دست می‌آید که الادلاء و سرازیر کردن مالی به حکام و قضات برای خوردن مال دیگران به باطل از مصادیق مکاسب حرام است. شیخ طبرسی در مجمع البیان در ذیل آیه می‌نویسد که مراد از حكّام، قضات هستند. (مجمع البيان، ج 1 - 2، ص 366) البته اين نظر در روايتى از امام رضا(ع) نيز تأييد شده است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 176، ح 613) همچنین در روایتی امیرالمؤمنین(ع) «سحت»
در آیه را بر رشوه تطبیق داده است. (نورالثقلین، ج1، ص634)
علاّمه طباطبایى (ره) در تفسیر این آیه مى گوید: "ادلاء (مصدر تُدْلُوا) در چاه کردن دلو براى کشیدن آب است و منظور از آن در آیه مبارکه، رشوه دادن به حاکمان است که کنایه لطیف و زیبایى بر این مطلب است که حکم مورد نظر رشوه دهنده را به منزله آب ته چاه قرار داده که به وسیله دلو رشوه، از آن بیرون کشیده مى شود”. (المیزان، ج2، ص52، ذیل آیه 188سوره بقره.)
از حرمت دادن رشوه می‌توان استنباط کرد که گرفتن رشوه نیز حرام است؛ چرا که لازمه حرمت رشوه دادن، این است که گرفتن آن نیز حرام باشد.( مصباح الفقاهة، ج1، ص 234)
پس در این آیه پرداخت رشوه به حاكمان به منظور دستيابى به اموال ديگران مورد نهى خداوند قرار گرفته است و این مطلبی نیست که بر کسی پوشیده باشد؛ چرا که ناروايى و حرمت پرداخت رشوه به منظور جلب نظر حاكمان و قضاوت ايشان به سود رشوه دهنده حكمى معلوم براى همگان است و کسی نمی‌تواند مدعی شود که از این حکم بی خبر است.
از این آیه می‌توان به دست آورد که این حکم عقلی است که مورد تایید شارع مقدس قرار گرفته است. به این معنا که خداوند در فطرت و عقل آدمی این معنا را نهاده که ظلم و باطل را بشناسد و از آن‌ها اجتناب کند. شریعت در حقیقت همان حکم فطری را مورد تاکید و امضا قرار داده است. پس کسی نمی‌تواند مدعی شود که از کارحرامی چون رشوه خواری آگاه نیست؛ زیرا شخص می‌داند که مالی را می‌دهد تا حقی را ناحق و باطلی را حق جلوه دهد. این شخص شکی ندارد که چنین شیوه‌ای باطل و ظلم است.
خدای تعالی در آیات 62 و 63 سوره مائده، از «سحت خواری» باز داشته است؛ چرا که انسانی که رشوه خواری می‌کند آتشی را در درون خویش قرار می‌دهد که او را می‌سوزاند و هنگامی که قیامت بر پا شود این شخص در آن زمان به حالت تجسم اعمال خواهد دید که در درونش چیزی جز آتش نینداخته و آن چیزی که گمان می‌کرد مایه رشد و قدرت بدنی او می‌شود، مالی حرام بوده که آتش را به جانش افکنده است.
پس از نظر روحی و روانی، رشوه خواری همانند دیگر اقسام حرام خواری چون ربا، چیزی جز آتش درونی نیست. لذا خداوند به شدت از آن برحذر می‌دارد و با بیان عذاب عظیم و الیم از مردم می‌خواهد تا از هر گونه حرام خواری از جمله رشوه خواری پرهیز کنند.(مائده، آیات 41 و 42 و 62 و 63)
روایات معصومین، ارتشاء (گرفتن رشوه) را از مصادیق کفر دانسته است؛ پیامبر اکرم (ص) فرموده است: "از رشوه دورى کنید؛ زیرا این کار کفر است و رشوه خوار بوى بهشت را استشمام نمى کند”. امام صادق (ع) نیز در این باره می‌فرمایند: "رشوه، در مورد احکام، کفر به خداى بزرگ و رسول او است”.( وسائل، ج 12، ص 63، باب 5، ح 1.)
رشوه و ارتشاء مانع اجرای عدالت
رشوه خوارى يكى از بزرگ ترين موانع اجراى عدالت اجتماعى بوده و هست و سبب مى شود، قوانين ـ كه بايد حافظ منافع همه طبقات باشد ـ به سود طبقات نيرومند، به كار بيفتد، لذا اسلام مسئله رشوه خوارى را به شدت تقبيح و محكوم كرده است و يكى از گناهان كبيره محسوب مى شود.
بنا به دلالت آيات و روايات «رشوه» يكى از مذموم ترين و زشت‌ترين كارهايى است كه ممكن است از يك مسلمان صادر شود.  از همین روست که  مسلمانان از اقدام به رشوه دادن و رشوه گرفتن و پرداخت رشوه يا واسطه شدن، نهى شده اند. روایات معصومین با شديدترين الفاظ و كلمات، رشوه دهنده، رشوه گيرنده و واسطه ميان آن دو را تهديد و نفرين كرده است. در برخى روايات رشوه دهنده و گيرنده به نام مشرك توصيف شده اند.( ر.ك: مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، ج 17، ص 355؛ ميزان الحكمه، رى شهرى، حديث شماره 7255 ـ 7267)
رشوه خواری مایه ننگ و واماندگی
از نظر اجتماعی رشوه خواری نیز آثار سویی به دنبال خواهد داشت؛ زیرا خداوند حرام خواری را به عنوان «سحت» معرفی کرده است و سحت به معنای استیصال، واماندگی و مایه ننگ آمده است. پس کسی که رشوه خواری می‌کند نه تنها در جامعه،‌ اعتباری کسب نمی‌کند و با اموال باطل نمی‌تواند خود را در طبقات اجتماعی بالا برد،‌ بلکه این حرام خواری موجب ننگ و بدنامی او می‌شود و مردم او را به عنوان رباخوار و رشوه خوار و مانند آن سرکوفت می‌زنند.
از سوی دیگر، رشوه خوار با رشوه خواری نمی‌تواند خود را از مشکلات رهایی بخشد، زیرا این گونه اعمال نتیجه عکس می‌دهد و به جای آنکه او را از مشکلات برهاند در کارش وامانده می‌سازد و در نهایت دچار استیصال شده و اصل و ریشه خود را به گونه‌ای از دست می‌دهد که به سادگی با کوچک ترین امری بر زمین می‌افتد و تمام زحماتش به هدر می‌رود؛ زیرا رشوه دهنده با مالی که می‌دهد کارش را به سادگی حل می‌کند ولی به همان سادگی می‌تواند ریشه خودش و رشوه گیرنده را بزند و نه تنها موجب بدنامی و مایه ننگ او شود، بلکه به اعتبار اینکه سحت است می‌تواند به سادگی از هم فروپاشد و آن نظم و سامانی که به نیرنگ ساخته بر هم زند.
یک مسلمان واقعی باید از رشوه خواری پرهیز کند؛ زیرا این گونه اموال، صفا و طراوت و برکت را از اجتماع انسانی می‌برد همان طور که کندن پوستِ درخت باعث پژمردگی و یا خشکیدن آن می‌گردد. (تفسیر نمونه، ج4، ص386)
از نظر قرآن سکوت در برابر رشوه گیری و رشوه دهی گناهی نابخشودنی است. از این روست که ربّانيّون وعالمان مسیحی و احبار و دانشمندان یهودی به خاطر بى تفاوتى در برابر رشوه خوارى مردم خويش مورد توبيخ خداوند قرار گرفتند.(مائده، آیه 63)
به هر حال، رشوه ضررهای زیادی به اجتماع وارد می‌کند. وقتی کسانی بتوانند با پول به همه خواسته‌های خود برسند، بی پولان یا کسانی که رشوه را به هر دلیل پرداخت نمی‌کنند، در رسیدن به حق خود با مشکلات فراوانی روبه رو می‌شوند. وقتی که مسئولین در قبال انجام کار‌ها به گرفتن رشوه عادت کنند، دیگر برای افرادی که رشوه پرداخت نمی‌کنند به خوبی انجام وظیفه نمی‌کنند و نظام اداری به فساد کشیده می‌شود.به همین علت علمایى چون مقدّس اردبیلى از عقل به عنوان دلیل مستقل بر حرمت رشوه یاد کرده اند؛ چنانکه در کتاب «مجمع الفائده والبرهان» آمده است: "علت حرمت رشوه را مى توان از عقل و نقل از حیث قرآن و اجماع مسلمین و سنّت استفاده نمود.”
( مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ج‏12، ص 49،دفتر انتشارات اسلامی،قم،1403قمری)
برهمین اساس آیات عظام تقلید آقایان: امام، بهجت، خامنه‏اى، صافى، فاضل، مکارم و نورى در فتاوای خود آورده اند: پرداخت پول یا اموالى، از سوى مراجعه کننده، به کارمندان اداره‏ها- که وظیفه ارائه خدمات به مردم را دارند- منجر به فساد اداره‏‌ها خواهد شد که از نظر شرعى حرام است. گرفتن آن بر دریافت کننده نیز حرام است و حق تصرف در آن را ندارد.( امام، تحریر الوسیله، ج 2، کتاب القضا، م 6  آیت‏الله خامنه‏اى، اجوبه الاستفتاءات، س 1246 و 1247آیت‏الله فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 972 آیت‏الله مکارم، استفتاءات، ج 2، س 664 و 665 آیت‏الله صافى، جامع الاحکام، ج 2، س 1540  و آیت‏الله بهجت، توضیح‏المسائل، متفرقات، م 16)
از نظر آموزه‌های دینی هم رشوه گیری حرام است و هم رشوه دهی. پس رشوه دهنده و رشوه گیرنده هر دو عملی حرام و گناهی نابخشودنی انجام می‌دهند و مالی که از این طریق به دست می‌آید نه تنها تصرف در آن جایز نیست بلکه به عنوان آتش می‌بایست از آن دوری کرد.(بقره، آیه 188)
 در حدیث معروفی رسول خدا(ص) فرمودند: (لعن الله الراشی والمرتشی والساعی بینهما؛ خداوند گیرنده و دهنده رشوه و آن کس را که واسطه میان آن دو است، از رحمت خود دور گرداند.) ( نورالثقلین، ج1، ص634)
رشوه خواران چه کسانی اند؟
اغلب کسانی در معرض خطر رشوه گیری قرار می‌گیرند که جزو  مقامات ومسئولان تاثیر گذار ونیز کارگزاران دولتی و قضات  وبطور کلی مجریان قانون در هر شغل و صنف ورده‌ای باشند. خداوند در آیه 188 سوره بقره بیان می‌کند که حاكمان و سردمداران حكومت ‌ها در معرض رشوه خوارى هستند؛ زیرا قدرت دولتی و یا قدرت قضایی به آن‌ها اجازه می‌دهد که تغییراتی را در امور ایجاد کرده و حق را باطل و باطل را حق جلوه دهند و لذا نه تنها در جابه جایی ظالمانه اموال و حقوق مردم نقش دارند، بلکه می‌توانند حتی در جابه جایی عرض وجان مردم نیز نقش داشته باشند و حکم به سلب مالی یا جانی داده و زنی را بر مردی حرام یا حلال کنند.
قدرت قضات محاکم و حاکمان و کارگزاران دولتی و دسترسی آنان به جان و مال و عرض مردم موجب می‌شود که آنان بیشتر از دیگران در معرض خطر رشوه خواری و سایر شیوه‌های حرام خواری چون اختلاس، زمین خواری، ربا خواری و مانند آن قرار گیرند.(بقره، آیه 188)
البته گروه عالمان و دانشمندان مانند حقوقدانان و کسانی که مرجعیت فکری جامعه را به عهده دارند و قانونگذاران را تشکیل می‌دهند همانند مجریان قانون در معرض خطر رشوه و ارتشاء‌ هستند. خداوند گزارش می‌کند که رشوه خواری در میان این گروه افراد در گذشته تاریخ رواج داشته است و احبار و دانشمندان یهودی به سبب جایگاه اجتماعی و قدرت اعمال نفوذ خودشان، گرایش به رشوه خواری داشتند و این چنین حقوق مردم را تضییع می‌کردند.(مائده، آیات 59 تا 63)
رشوه به نام هدیه
از نظر آموزه‌های وحیانی اسلام رشوه دادن به نامهای دیگری چون هدیه و حق  حساب وپول چایی و شیرینی ومژدگانی وتعابیری ازاین قبیل تغییری در ماهیت آن نمی‌دهد ودر همه این عناوین، رشوه محسوب می‌شود. به رسول خدا(ص) خبر دادند یکی از فرماندارانش رشوه‌ای تحت عنوان هدیه پذیرفته، حضرت برآشفت و به او فرمود: چرا آنچه حق تو نیست می‌گیری؟ او گفت: آنچه گرفتم، هدیه بود. حضرت فرمود: اگر شما در خانه بنشینید و از طرف من فرماندار محلی نباشید، آیا باز هم مردم به شما هدیه می‌دهند؟ سپس دستور داد هدیه را گرفتند و در بیت المال قرار دادند و وی را از کار برکنار کرد.( تفسیر نمونه، ج2، ص4)
در مورد فرق بین هدیه و رشوه، آیه اللّه فاضل لنکرانی می‌گوید: رشوه، بذل(دادن) چیزی است به قصد جلب توجه و متمایل کردن گیرنده به منظور اینکه به نفع  دهنده حکم کند یا او را بر ظلم یا معصیت کمک کند، ولی هدیه، بذل است به قصد قرب یا به قصد دوستی با هدیه گیرنده.( جامع المسائل، ج2، ص2726)
رشوه و ارتشاء‌ در قوانین کشور
رشوه در معنا  چیزی است که براي كارسازي ناحق به كسي بدهند و در اصطلاح قوانین ایران، به مال يا وجهي گفته مي‌شود كه از طرف كاركنان و مأمورين دولتي به سبب انجام وظيفه گرفته مي‌شود.
از نظر حقوقي، جرم ارتشاء از جرايم عمومي غير قابل گذشت است و البتّه گيرندۀ وجه يا مال بايد با علم و اطلاع و سوء نيت اقدام به گرفتن وجه يا مال كند و به جرم بودن عمل خود آگاهي داشته باشد. همچنين قبول رشوه بايد براي انجام يا ترك فعل در خصوص كاري باشد كه مربوط به سازمان دولتي، قضائي و نهاد‌ها است.
انواع مجازات‌هاي تعيين شده براي جرم ارتشاء در قوانین کشوری با توجه به مبلغ موضوع جرم، عبارتند از:
1- حبس از شش ماه تا 15 سال و در مواردي حبس‌ابد؛
2- شلاق؛ 3- انفصال دائم از مشاغل دولتي؛ 4- ضبط مال موضوع ارتشاء، به نفع دولت به عنوان تعزير يا مجازات.
   همچنين در مواردي كه جرم مشمول مادۀ 4 قانون تشديد مجازات باشد يعني با تشكيل يا رهبري شبكۀ چند نفري صورت بگيرد، در صورتي كه مصداق إفساد في الارض باشد مجازات مرتكبين إفساد في الارض اعمال مي‌شود و الّا علاوه بر جزاي نقدي و ضبط اموال كسب شده از طريق رشوه، حبس از 15 سال تا ابد خواهد بود و شدت مجازات در اين موارد به خاطر اين است كه ارتكاب جرم از طريق تشكيل يا رهبري شبكه چند نفري ممكن است باعث اخلال در نظم اقتصادي كشور شود. شروع به جرم إرتشاء از نظر حقوقي، قابل تصور و عملي است و مطابق تبصره 3 ماده 3 قانون تشديد مجازات، شروع به جرم، حسب مورد حداقل مجازات مقرر در آن مورد خواهد بود.
   در خصوص جرم رشا (رشوه دادن) نيز بايد گفت كه از جرايم عمومي و غير قابل گذشت بوده و تمام نتايج مترتب بر جرم ارتشاء از نظر عنصر معنوي در اين مورد نيز صادق است.( رک :جعفري لنگرودي، محمد؛ ترمينولوژي حقوق، تهران، انتشارات، كتابخانه گنج دانش، 1378، چاپ اول، ج 3؛ نورزاد، عيوض؛ رشوه در حقوق كيفري اسلام و ايران، تهران، نشر آريان، 1386، چاپ اول.؛ گلدوزيان، ايرج؛ حقوق جزاي اختصاصي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1385 چاپ دوازدهم)
راه هاى مبارزه با رشوه خواری
براى تضمين اجراى قوانين و به ثمر رسيدن آن‌ها هيچ چيز مؤثرتر از فراهم کردن زمينه و آمادگى هاى اجتماعى نيست و تنها برخورد با معلول ‌ها و احكام زندان، تعزير، مجازات و ...چندان كارآيى نخواهد داشت؛ از اين رو اسلام و قرآن مجيد روى بستر سازى اجتماعى و فراهم آوردن زمينه براى جلوگيرى از انحراف ‌ها تأكيد بسيار دارند.
براى نمونه حضرت على (عليه السلام)، در نامه اى كه به مالك اشتر نوشته اند، راه هاى مبارزه با اين بلاى اجتماعى را تبيين كرده‌اند.آن حضرت در ابتدا، دقت در انتخاب كارگزاران را به مالك گوشزد مى كند و سپس درباره حقوق قضاوت مى فرمايد: «پس از انتخاب قاضى ...آن قدر به او ببخش كه نيازهاى او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد.» همچنين درباره كارمندان دولتى مى فرمايند: «آنان را از ميان مردمى با تجربه و با حيا، از خاندان هاى پاكيزه و با تقوا كه در مسلمانى سابقه درخشانى دارند انتخاب كن، زيرا اخلاق آنان گرامى‌تر و آبرويشان محفوظ‌تر و طمع ورزى شان كمتر و آينده نگرى‌شان بيشتر است. پس روزى فراوان بر آنان ارزانى دار كه با گرفتن حقوق كافى در اصلاح خود، بيشتر مى كوشند و با بى نيازى، دست به اموال بيت المال نمى زنند ...سپس رفتار كارگزاران را بررسى كن و جاسوسانى راست گو و وفاپيشه بر آنان بگمار كه مراقبت و بازرسى پنهانى تو از كار آنان، سبب امانت دارى و مهربانى با رعيت خواهد بود.»( نهج البلاغه، نامه 53، ترجمه محمد دشتى)
به طور خلاصه راه هاى مبارزه با رشوه خوارى، با توجّه به نامه حضرت، احاديث ديگر و نظريه كارشناسان عبارت است از: 1. انتخاب افراد شايسته؛ 2. سياست هاى مناسب اقتصادى؛ 3. قانون گذارى صحيح و سالم؛ 4. بسط اقتصاد فردى و كم كردن حاكميت دولت در برخى از زمينه ها؛ 5. اصلاح وضع حقوق كارمندان و قضات؛ 6. بازرسى و نظارت دقيق؛ 7. مجازات رشوه خواران؛ 8. تقويت استقلال دستگاه هاى قضايى براى مبارزه با رشوه خواران؛ 9. آگاهى دادن به مردم از طريق رسانه هاى گروهى و ... .( رک: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، ص 132)